Pobeda u ratu, pobeda u bioskopu

Srbija je imala važnu ulogu u slomu nacizma. Da li smo sedam decenija kasnije sposobni da snimimo film o sebi kao pobednicima? Kakvi su trendovi u savremenim filmskim prikazima Drugog svetskog rata? Kako izgleda ruski “povratak u budućnost”? Uoči 9. maja, Dana pobede, na ova i druga pitanja odgovara Dimitrije Vojnov. 

Pre nekoliko godina, u kolumni prigodno nazvanoj Povratak otpisanih, napisao sam:

Drugi svetski rat je bio prvi veliki vojni sukob u kome je film odigrao značajnu propagandnu ulogu kako u pogledu senzibiliziranja građana na ratna dejstva koja predstoje – učvršćivanja političkih uverenja, glorifikacije naših i klevetanja njihovih – već je u značajnoj meri definisao percepciju ovih istorijskih događaja na globalnom nivou.

S druge strane, specifičnost jugoslovenske kinematografije ogleda se u tome da su u njoj i autori i gledaoci imali neposredne utiske u ratu i dok su sećanja bila sveža, filmovi o njemu su bili realističniji. Međutim, kako se sećanja bledela, i u SFRJ i na globalnom planu, filmovi o Drugom svetskom ratu polako prestaju da nose u sebi bilo kakvu istorijsku dimenziju i postaju repertoarski naslovi sa ciljem da pariraju aktuelnim pustolovnim i akcionim filmovima.

Generacije koje su formirane na filmovima iz šezdesetih i sedamdesetih otud naciste pre svega percipiraju kao negativce iz filmova sa vrlo razvijenim osećajem za dizajn i brendiranje, pa tek onda kao kreatore čudovišnog projekta dominacije koji se ne sme ponoviti.

Ne čudi što je na ovakvoj zaostavštini izrasla čitava subkultura infantilne fetišizacije nacizma koja sporadično izbija sa naslovima kao što je “Čelično nebo”, simpatični polu-amaterski film u kome se bez ikakvog ideološkog promišljanja autori šale na temu nacista koji su pobegli na Mesec i sada planiraju svoj povratak.

Međutim, u poslednje vreme, sve je više ozbiljnih, umetnički ambicioznih i ideološki angažovanih filmova o tome kako nisu svi nacisti bili zli, kako su neki među njima imali kapacitet da budu heroji. Tako recimo u Valkirama Tom Kruz igra reprezenta tzv. realnacionalsocijalizma Fon Štaufenberga koji je želeo da ukloni Hitlera kada je shvatio da Firer ne razume geoplitičku realnost i da spase što se spasiti može. U ovom Singerovom filmu uopšte nema prikaza mračne strane Fon Štaufenbergove ličnosti i njegove lične vizije sveta koja je u velikoj meri korespondirala sa Firerovom. U britanskom filmu “Otpor” Amita Gupte, gledamo melanholične nemačke vojnike tokom fiktivne okupacije Škotske kako im teško pada porobljavanje tuđe zemlje. Čak i kod nas imamo film “Kako su me ukrali Nemci” u kome se praktično ne vide nemački zločini, okupirani narod se divljački ubija između sebe a Nemci su prikazani kao elegantna, stroga i pravedna gospoda.

Ovo nisu jedini filmovi o tome kako nije lako biti nacista. Ali, svakim pokušajem da se prikaže mučna lična priča tih ljudi obezvređuje se čista ideološka dimenzija njihovog angažmana koji prevazilazi duševne tegobe pojedinaca i zato je svaki pokušaj da se ponudi razumevanje za Hitlerove egzekutore izuzetno opasan.

Ovo međutim nije jedini trend u savremenim filmskim prikazima Drugog svetskog rata. Naime, u tradiciji ratnog filma grubo možemo definisati dve grupe naslova:

Prvu čine oni koji su formirani po kalupu filmova o Drugom svetskom ratu koje krasi raznovrsnost pripovedačkih pristupa ali imaju jasnu liniju razgraničćenja između Dobra i Zla, između dve strane od kojih je ona nacistička naravno esencijalizovana što proističe iz kvalitativne razlike njihovih zločina u odnosu na sve koji su se desili i pre i posle toga.

Drugu grupu čine filmovi nastali iz tradicije filmova o vijetnamskom ratu u kome je rat problematizovan, junaci se nalaze u sivoj ideološkoj zoni u kojoj niko nije sasvim u pravu, i niko nije do kraja esencijalizovan, a rat se ne tretira kao oplemenjujuće iskustvo koje ljude čini boljima već pre svega kao trauma.

Od filma “Spasavanje redova Rajana” Stivena Spilberga, i Drugi svetski rat je počeo da dobija takve filmske obrade, filmove u kojima nacisti još uvek nisu baš deo te sive zone, ali rat jeste traumatičan i ni na koji način ne okrepljuje svoje učesnike, čak i kada se bore na pravoj strani. Taj pravac vrhuni u prošlogodišnjem filmu Dejvida Ejera “Bes” koji dovodi Drugi svetski rat do vrhunca u domenu vijetnamske obrade – nacisti i dalje u njemu ostaju terra incognita ali je sam sukob prikazan kao ogromno divljaštvo koje budi ono najbolje, ali i ono najgore u ljudima. Ejer u saradnji sa svojim direktorom fotografije Rusom Romanom Vasjanovim donosi i ponešto od istočnoevropskog, ruskog senzibiliteta u prikazu rata i Nemačke koju oslobađaju Saveznici početkom 1945. godine.

Sovjeti su podneli najveću žrtvu u Drugom svetskom ratu, pa su samim tim ostvarili i značajnu filmografiju u tematizaciji tog sukoba. U poslednje vreme upravo na ovom prostoru dešavaju se možda i najekscentričniji iskoraci u domenu filmova o Drugom svetskom ratu. Ako ostavimo po strani hagiografske spektakle poput “Staljingrada” Fjodora Bondarčuka, koji ne nude previše novog, fokus treba usmeriti na dešavanja u bivšim sovjetskim republikama i samoj Rusiji.

Baltičke republike su poznate po svom animozitetu prema Rusiji koji je na zanimljiv način iskazan u dokumentarnom filmu “Nacisti i plavuše” Arba Tamiskara. Ovaj film se bavi genezom lika nacističkog neprijatelja u sovjetskom filmu i činjenicom da su te junake mahom igrali baltički glumci. Ispovesti ovih glumaca praćene su snimcima simpatične manifestacije na kojoj se prikazuje maskenbal na kome se u jednom dvorcu dodeljuju tradicionalne nagrade za najbolje negativce u sovjetskom ratnom filmu. Međutim, kako film odmiče tako baltički glumci počinju da otvoreno iskazuju simpatije prema nacistima u odnosu na komunističke (ruske) zavojevače, a prikazuje se i tradicija proslava ratnih veterana iz tih republika koji su bili deo nacističkih formacija.

S druge strane, u Rusiji postoje čak tri filma u kojima su glavni junaci savremeni mladi ljudi iz 21. veka koji putuju kroz vreme i dospevaju u Drugi svetski rat, u sred bitaka na Istočnom frontu. Naslovi tog usmerenja su filmovi iz serijala “Mi iz budućnosti” i televizijsko-bioskopski serijal “Magla”.

U oba slučaja mladi iz 21. veka, u “Magli vojnici”, a u “Mi iz budućnosti” ilegalni arheolozi tj. lovci na ratne suvenire, odlaze u prošlost, na Istočni front u vreme Otadžbinskog rata i shvataju koliko je bilo teško odbraniti zemlju od Nemaca. Taj koncept je vrlo zanimljiv, pre svega zbog potrebe za izmeštanjem mladih ljudi sa savremenim pogledom na svet u period velikog stradanja, žrtvovanja i herojstva. U tom pogledu “Mi iz budućnosti” ima vrlo aktivnu pedagošku ulogu, jer je jedan od junaka skinhed koji se naravno vrlo brzo adaptira iz nacionalboljševika u rodoljuba i na kraju kamenom skida tetovirani nacistički simbol sa ramena.

Ni “Magla” ni “Mi iz budućnosti” se ne bave tehnologijom putovanja kroz vreme, ali oba nose dodatnu dimenziju pokušaja junaka da izmene prošlost. No, činjenica da se ova ostvarenja krajnje usputno bave pitanjima hronomocije pokazuje da je osnovna namera autora jukstapozicioniranje bezbrižnog života savremene omladine nasuprot njihovih predaka.

U oba slučaja autori se bolje snalaze u scenama rata nego u scenama mira, verovatno kao i ruski narod.

Materijal dobija na intenzitetu ne samo zato što rat nosi borbene scene već i u odnosima junaka koji u tim deonicama dobijaju mnogo ubedljivije obrise nego u uvodu koji uspostavlja savremene odnose među junacima. Scene u današnjici deluju plakatskije nego one kada krene rat.

Kriza prikaza savremenosti u odnosu na virilnost filmske epohe pokazuje da su narativni obrasci ratnog filma znatno snažniji i ukorenjeniji od slike socijalne stratifikacije aktuelnog trenutka, i to je vrlo čest problem istočnoevropskog filma.

U tom smislu, koda filma “Mi iz budućnosti” u kojoj se junak pošto je jedva izvukao živu glavu iz prošlosti odlučuje da se vrati nazad jer je zgađen sadašnjošču, kao da komentariše i efekat samog filma. U “Magli” pak, poput “Šindlerove liste”, junaci filma dolaze na paradu pravih oslobodilaca.

“Mi iz budućnosti” je postigao ogroman uspeh na ruskim blagajnama 2008. godine i 2010. je ispraćen nastavkom koji govori o rekonstrukciji čuvene bitke iz Otadžbinskog rata tokom koje junaci upadaju u nevolje sa ukrajinskim nacionalistima (sic!) i vraćaju se kroz vreme. Šteta što ovaj serijal nije zaživeo jer bi bilo zanimljivo videti filmove u kojima događaj u istoriji kritično menja sadašnjost kako je to urađeno u “Povratku u budućnost” Roberta Zemekisa.

Ako imamo u vidu dve epohe u koje se vraća “Povratak u budućnost” a to su pedesete, period kada je ojačao američki soft power i počeo da postaje globalan, odnosno u epohu vesterna koji je sam po sebi imaginaran i kvintesencija soft powera – visokokodifikovane slike o Americi i njenog sistema vrednosti koji nikada zapravo na takav način nije postojala, zanimljivo je da se “Mi iz budućnosti” i “Magla” vraćaju u vreme Otadžbinskog rata kao temeljni period za postojanje savremene Rusije, u kome je nastalo sve sem soft powera, ali se sada pokušava transformacija upravo te vojne tekovine u nju.

Nasuprot ekscesu filma “Kako su me ukrali Nemci”, u Srbiji imamo i slučaj “Ravne Gore”, neuspele serije (a potom i filma nastalog premontiravanjem tog materijala) Radoša Bajića koja je optuživana za istorijski revizionizam, a zapravo je reč o potpuno promašenom pokušaju osvežavanja istorijske slike koje zapravo ne zadovoljava zastupnike niti jednog pogleda na tragični građanski rat koji se odvijao u okupiranoj Jugoslaviji.

Niti su komunisti prikazani kao đavoli kako ih vide četnici, niti su četnici prikazani kao dinamični heroji kako sami sebe vide, niti ova serija ima konzistentan ideološki ugao gledanja – izuzev pokušaja da reaguje na tipične optužbe protiv četničkog pokreta, u njoj nema apsolutno nikakve istorijske rekonstrukcije na čemu se tobože jako insistiralo i o čemu jedino svedoče potpisi nekoliko rent-a-istoričara na špici serije.

Kada se podvuče crta, Ravna Gora ipak ostaje produkt titoističke istoriografije ne samo kao njena reprodukcija već kao reakcija na nju – otud je i Draža Mihailović prikazan kao neko ko u srpskom selu, koje su poharali muslimani, poziva na interkonfesionalni dijalog i ponaša se kao preteča Helsinškog odbora a ne kao neustrašivi vođa antifašističkog pokreta suočen sa dilemom ko će činiti novu državu posle eventualnog oslobođenja. Na sve to treba dodati i nemuštu realizaciju koja je i onemogućila da se ovoj seriji govori na bilo koji drugi način izuzev kao o političkom fenomenu.

Potpuna nemogućnost da se u bilo kom estetskom pogledu diskutuje o seriji Ravna Gora podseća na obrnuti slučaj serije Otpisani koja je u vreme izlaska bila napadnuta od strane SUBNORa kao neozbiljan, stripovski, prikaz beogradske urbane gerile, potom je naravno sa usponom drugih pogleda na prošlost osporavana iz drugog ugla, ali nikada nije izgubila svoju estetsku relevantnost i simpatije gledalaca, odnosno poštovanje esnafa.

Ublažavanje konflikta između dve antifašističke struje koje je namereno kroz narativ nije se dogodilo, ali Ravna Gora jeste ujedinila četnike i partizane u osudi same serije.

Kriza zvaničnog narativa o Drugom svetskom ratu dovela je do toga da “Kako su me ukrali Nemci” ostane najsigurniji način za prikazivanje Drugog svetskog rata kod nas – svi Srbi, i partizani i četnici i kvislinzi, prikazani su kao manje ili veće budale i divljaci, a Nemac pored njih prirodno deluje kao zastupnik civilizacije.

Sedamdesetu godišnjicu pobede nad nacizmom dočekujemo marširajući zajedno sa pobednicima u Moskvi. Šteta što nismo sposobni da snimimo i film o sebi kao pobednicima.