A sad adio

Ljubišu Samardžića od početka karijere pamtimo kao partizanskog junaka, aktivnog učesnika društveno-politički, stilski i dramaturški kontroverznog „crnog talasa“, i kao mega popularnu zvezdu televizijskih komedija i žanrovskih eksperimenata, a poslednjih dvadesetak godina i kao plodonosnog reditelja i producenta što ga uistinu čini jedinstvenom pojavom u domaćoj kinematografiji.

Protekla, (a i tekuća) nedelja, kao da su proklete za dramske umetnike. Iz dana u dan saznajemo grozne vesti i kao što su mnogi primetili svakodnevni Facebook postovi počinju da liče na umrlice iz dnevnih novina. Prvo je preminio Ljubiša Samardžić, pa nas je dočekala vest o tragičnoj smrti glumice Irene Mičijević u 45. godini dok su jučerašnji dan donele crne vesti o smrti Petra Lazića, satiričara i dugogodišnjeg autora „Indeksovog radio pozorište“ i dramaturga Aleksandra Barišića – Barnija, jednog od scenarista omnubisa „Kako je propao rok en rol“ i scenariste filmova „Crni bombarder“ i „Slatko od snova“ zajedno sa Srđanom Dragojevićem. Kada se svemu ovome doda i tragična smrt filmskog kritičara, dramaturga i radio autora Aleksandra D. Kostića s kraja jula dolazimo do poražavajućih, gotovo tragičnih rezultata. Da se ne bismo bavili onostranim i filozofskim teorijama smrti na nivou ontološke aproksimacije Tomasa Mana  u noveli „Smrt u Veneciji“ možemo, sa žaljenjem, samo zaključiti da život u Srbiji donosi više patnje nego radosti u svakoj profesiji i angažamanu, posebno ukoliko se bavite prozaičnim pitanjima kao što je dramska umetnost.

Ljubiša Samardžić, poznatiji po nadimku Smoki koji je dobio po liku koga je tumačio u jednoj od prvih pojava na velikom platnu, filmu „Peščani grad“ (1963.) Boštjana Hladnika, nije bio mlad i nedovoljno otkriven kada nas je zauvek napustio prošle nedelje. Svoje zvezdane trenutke doživeo je u najplodonosnije vreme jugoslovenske kinematografije gde je, još od prvih koraka, postao velika zvezda. Rođen u siromašnoj rudarskoj porodici koja je živela i radila u rudniku uglja Jelašnica na jugu Srbije biva prisiljen da radi od gimnazijskih dana kako bi pomogao porodici. Težak život i radna etika će mu veoma pomoći kasnije u karijeri jer nije bio sklon porocima, uvek je znao tekst na snimanjima i bio izrazito profesionalan. Studije prava dovode ga u Beograd, a legende kažu da se zarazio filmom radeći preko studentske zadruge kao cepač karata u bioskopu Doma sindikata. Veoma brzo prelazi na tadašnju Akademiju za pozorište, film, radio i televiziju koju pohađa u klasi reditelja Bojana Stupice koji mu omogućava stipediju za studije, a kasnije i stipendiju pozorišta Atelje 212 čiji arhitektonski projekat je radio upravo Stupica. Smokija, ipak, mnogo više privlači film i veoma brzo zauvek napušta pozorište i već 1961. pojavljuje se u prvoj većoj ulozi u filmu „Igra na skelama“ Srećka Veyganda, filmu koji problematizuje život omladine u tadašnjoj Jugoslaviji. Odmah nakon debija snima „Prekobrojnu“ legendarnog Branka Bauera, melodramu o životu učesnika radnih akcija, gde se po prvi put na filmu pojavljuje i Milena Dravić. Ona postaje Samardžićeva filmska partnerka u neverovatnih 25 naslova tokom zajedničke karijere i bliska prijateljica s kojom je delio slavu sledećih 30-ak godina. S Milenom odmah nakon „Prekobrojne“ postaje slavan – na nagovor Bate Živojinovića Veljko Bulajić, u Zagrebu, razgovara sa Ljubišom i odlučuje da mu dodeli jednu od glavnih uloga u prvom velikom ratnom spektaklu „Kozara“. Bulajić je bio oduševljen ozbiljnošću, profesionalizmom i preciznošću mladog glumca. Nakon premijere Smoki postaje zvezda preko noći, film osvaja sijaset Zlatnih Arena u Puli, a tek rođena zvezda ratnog partizanskog spektakla može da bira uloga.

Ipak, tada Smoki po prvi put pokazuje diverzitet svoje glumačke igre i bira apsolutno drugačiji put – prihvata ulogu po kojoj dobija nadimak u art house režiji Boštjana Hladnika „Peščani grad“, hrabroj drami stilski i dramaturški inspirisanoj francuskim „novim talasom“ i posebno radom Fransoa Trifoa. Opet sa Milenom Dravić i Janezom Albrehtom, u psihološkoj drami o pobegloj prelepoj devojci iz mentalne bolnice koja na morskoj obali naleće na dva naočita i prilično napaljena muškarca i počinje psihološku igru s tragičnim posledicama, Samardžić prikazuje svu punoću poznavanja filma i žanra – za razliku od partizanskog junaka ovde je novotalasni mladi čovek koji kitpi od energije, ali zarobljen u socijalističkoj zbilji opterećenoj posledicama Drugog svetskog rata i raskida s staljinističkom doktrinom.

Iako je imao prilike da bira uloge mlada zvezda se, neočekivano, okreće umetničkom filmu i odmah nakon Hladnika sarađuje sa Aleksandrom Petrovićem na apsolutnom biseru ranog jugoslovenskog „crnog talasa“, filmu „Dani“ iz 1964. i prvom scenariju jednog od najvećih hrvatsko-srpskih pisaca, Bore Ćosića. U ulozi Dragana, koji se zaljubljuje u mladu devojku u tumačenju Olge Vujadinović, prikazuje iskrenu i otvorenu ljubav u tek liberalizovanoj i vesternizovanoj Jugoslaviji, oslobođenoj sovjetskih stega, ali ne i društvenih, te do kraja filma malograđanština i primitivizam gase nade mladih ljubavnika.

Nakon ovih filmova Smoki se vraća partizanskom ratnom spektaklu ulogom u „Desantu na Drvar“ Fadila Hadžića, a onda dolazi početak njegovih najslavnijih trenutaka – uloga u filmu Mladomira Puriše Đorđevića „Devojka“ 1965, prvim delom „ratne tetralogije“ koji još čine „San“, iz 1966. „Jutro“ iz 1967. i „Podne“ iz 1968. Za „Jutro“ Ljubiša dobija Zlatnog lava za najbolju ulogu na Venecijanskom festivalu postavši jedini dobitnik ove prestižne nagrade u istoriji ondašnje i sadašnje kinematografije na ovim prostorima. Izabravši domaću umesto strane karijere Samardžić, zajedno sa Milenom Dravić, obeležava filmsku revoluciju koju pokreće Puriša Đorđević baveći se tzv. anarhističkim filmom problematizujući zvaničnu istoriju o Drugom svetskom ratu i raskid Tita i Staljina kroz metaforu i fantazmagorijski filmski jezik, jezik koji ga i spasio robije i bunkerisanja njegovih dela.

Kolika je bila Ljubišina hrabrost da sa statusom velike filmske zvezde učestvuje u potencijalno opasnom kinematografskom delu svedoči sam Đorđević kome je Tito, na jednom brijonskom prijemu organizovanom u čast nagrađivanih filmskih umetnika, prišao, uhvatio ga za ruku i diskretno šapnuo : „Prekinite čačkati“!

Smoki nastavlja putem kojim se ređe ide odmah nakon Zlatnog lava – u filmu „Bokseri idu u raj“ iz 1967. jugoslovenskom pokušaju da se snimi američka sportska komedija, kao pandan poetskim delima Franka Kapre poput „It’s a Wonderful Life“, igra  Reuma, kafanskog drugara/anđela u onosvetovnom baru gde bokserski šampion Mike (Mija Aleksić) provodi svoje purgatorijske dane. Te godine snima i veoma interesantan krimić “Nož” u režiji Žike Mitrovića gde opet isporučuje savršenu žanrovsku interpretaciju u noir podžanru krimića – Smoki i Bata Živojinović su policijski partneri u istrazi ubistva slavnog folk pevača što je prvo uvezivanje tada cvetajuće diskografske industrije u kinematografiju   Takođe, u to vreme počinje njegov pohod na nagrade koji nije stajao sledećih dvadesetak godina.  Dve Zlatne Arene za „Jutro“ (za režiju i scenario Puriši Đorđeviću) kao da postaju Smokijeve amajlije pošto ih dobija čak šest puta (za uloge u filmovima „Bombaši“ 1973, „Doktor Mladen“ 1975. “Specijalno vaspitanje” 1977. „Rad na određeno vreme“ 1980., “Savamala” 1982. i “Kuća pored pruge” 1988.) postavši glumac s najviše nagrada u istoriji najvećeg jugoslovenskog, a nakon raspada hrvatskog filmskog festivala. Kada smo već kod nagrada Ljubiša Samardžić je jedini glumac koji je dobio nagradu AVNOJ-a (najznačajnija nagrada u Jugoslaviji) 1988. i jedini umetnik i sa Sedmojulskim i sa AVNOJ priznanjem. Kraj šezdesetih dočekuje s ulogom u tada najskupljem filmu ikada snimljenom – “Bici na Neretvi” (1969.) Veljka Bulajića čiji je zvanični budžet bio 28 miliona dolara, a nezvanični nikada otkriven pošto je JNA tehnički učestvovala u snimanju maltene godinu dana.

Početkom sedamdesetih, opet na vrhuncu slave, Samardžić iznenada prelazi na televiziju menjajući stilove i žanrove za 360 stepeni – prvo igra u seriji „Kuda idu divlje svinje“ iz pera Ive Štivičića, stripovskom prikazu švercera u Drugom svetskom ratu i prvom prikazu ovog rata iz pozicija apolitičnih, antijunaka, kriminalaca i švercera koji gledaju na rat kao na priliku za brzu zaradu. Fenomenalna mračna i depresivna atmosfera i gotovo stripovska režija Ivan Hetlicha uspevaju da postanu jedna od najgledanijih serija tadašnje RTV Zagreb, a da Smokija vinu u potpuno novi medij – TV serija – u kome se snašao kao riba u vodi. Opet je, kao i nebrojeno puta do tada, precizno, tačno, i savršeno profesionalno shvatio žanr i karakter koji igra u njemu i izneo ga poput američkog profesionalca. Popularnost serije i lika koga je tumačio Samardžić, Crnog Roka, bila je tolika da je serija pretočena i u strip „Crni Roko“ 1983. koji je, po scenariju Štivičića, crtao Jelko Peternelj.

Crni Roko postaje stripovski pop kulturni simbol antijunaka i protivteža zvaničnom prikazu Narodnooslobodilačke borbe i Ljubiša Samardžić ponovo uspeva u onome što iz ove perspektive izgleda nemoguće – da bude miljenik socijalističkog establišmenta, a istovremeno dekonstruktivni element istog bez ikakvih društvenih ili političkih posledica.

Nakon uloge u kultnom „Valter brani Sarajevo“ i povratkom u (pravi) supeherojski mod opet je vreme za potpuno neočekivani iskorak u već ovladanom mediju – televiziji – ali u još relativno Smokiju neistraženom žanru – komediji. Samardžić igra u TV seriji „Građani sela Luga“ Dragoslava Lazića iz 1972, narodskoj komediji o životu stanovnika malog srpskog sela. Ova uloga, nakon žanrovskih akcionih ostvarenja i crnotalasnih avangardnih ostvarenja, označava Smokijev ulazak u komediju gde se ponovo pokazuje kao suvereni majstor ovladavanja novim žanrom – ironijski otklon začinjen „narodskim“ cinizmom i dobroćudnim licem šeprtlje uspeva da pridobije najširu publiku.

Posle Zlatne arene za „Bombaše“ i još jednog partizanskog ratnog spektakla „Sutjeske“, u to vreme abnormalno skupog spektakla u kome je Ričard Barton tumačio ulogu Tita, izašlih iste 1973. godine Ljubiša Samardžić tokom sedamdesetih ostaje aktivan, ali naslovi u kojima se pojavljuje sem omladinske komedije „Ljubavni život Budimira Trajkovića“ iz 1977. Dejana Karaklajića te godine najgledaniji jugoslovenski film po broju slobodno prodatih karata na blagajnama bioskopa, nema pravi filmski hit. Ređaju se mahom rutinerske ratne uloge u „Partizanskoj eskadrili“, „Bošku Buhi“ i „Dr. Mladenu“ do 1980. i suverenog stilskog i žanrovskog prelaza, prelaza koji do tada ni jedan glumac njegove popularnosti i slave nije napravio uspevši u potpunosti da potre sve ono što je predstavljao do tada i postane potpuno nova zvezda. Ljubiša Samardžić – Smoki postaje Borivoje Šurdilović – Šurda, socijalistički šarmantni šeprtlja, buntovni brica i komička apoteoza čuvene SFRJ krilatice „Ne mogu oni mene toliko malo da plate koliko ja mogu malo da radim“.

U režiji Aleksandra Đorđevića i uz maestralne uloge Bore Todorovića i Miodraga Petrovića – Čkalje Samardžić  postiže takvu poistovećenost glumca sa likom i kolektivno prepoznavanje da momentalno postaje pop kulturni simbol. Njegov talenat razumevanja žanrovskih pravila i tačna interpretacije u okviru istog dolazi do punog izražaja, a u rezultatima je uživala cela Jugoslavija.

Samardžić nastavlja da jezdi lakim komedijama i popularnim serijskim programom i osamdesetih. Igra u komičnoj trilogiji o “određenom vremenu” odnosno gradskoj socijalističkoj stvarnosti ’80-tih(„Razvod na određeno vreme“, “Rad na određeno vreme” „Moj tata na određeno vreme“) vezujući se za komediografski rad Predraga Perišića, scenariste „Ljubavnog života Budimira Trajkovića“ i sa njim radi još jednu sličnu komediju “Nije lako sa muškarcima”  dok snima serija iz pera Siniše Pavića od kojih mu „Bolji život“ opet donosi veliku popularnost i gde reprizira ulogu sličnu „Vrućem vetru“. Filmovi u kojima je igrao su mahom bile komercijalne komedije mada se izdvaja „Smrt gospodina Goluže“ Živka Nikolića iz 1982, alegorijska mentalitetska crna komedija o crnogorskim tradicionalnim zatucanostima. Kako se jugoslovenska kinematografija ’80-ih bavila problematizovanjem tadašnjeg krhko slobodnog građanskog društva i njegovih socijalnih, emocionalnih i društvenih raslojavanja, tako je i Smoki postao akter dosta sličnih naslova, različitih žanrova, koji su obrađivali teme urbanog gradskog života i svakodnevice (kao što je razvod u „Dva srca“ 1985., položaj romske dece u „Anđelu čuvaru“ 1987. ili triler o ocu kome je oteta ćerka u filmu “Jaguarov skok” iz 1984., nespretno inspirisanom kultnim ostvarenjem “Hardcore” Paul Schrader-a) ali u ovom periodu nema naslova koji bi pokazali da popularni Smoki (ponovo) može iznenaditi publiku.

U moru gotovo identičnih filmova izdvaja se neviđeno bizarno delo Nikole Babića iz 1983. „Medeni mjesec“. Ovo je bio prvi jugoslovenski soft core porno film u kome poznati jugoslovenski glumci (uz Ljubišu tu su i Fabijan Šovagović, Pavle Vujsić i Zvonko Lepetić) nastupaju u naizgled tupavom krimiću besmislene radnje tokom koje se, odjednom, anonimni akteri nađu u scenama seksa, a one baš i nemaju veze sa radnjom filma pošto Babić očigledno nije glumcima predstavio film onako kako ga je izmontirao.

Ovako iscepkano trash majstorstvo je toliko grozno da je s vremenom dobilo kultni status iako je u to vreme napravilo prilične probleme protagonistima, dok je Babić „Medenim mjesecom“ zapečatio svoju karijeru filmskog autora.

Nakon „Boljeg života“ zemlja se raspada, a ovaj događaj donosi novi dramatični preokret u karijeri Ljubiše Samardžića. Osniva producentsku kuću i u haosu u kome skoro da ne postoji filmska produkcija omogućava da se realizuju neki od bitnih društveno angažovanih naslova početkim i sredinom ’90-ih – od „Bulevara revolucije“ 1992. Vladimira Blaževskog, priče o usponu sitnih beogradskih kriminalaca do nivoa gospodara života i smrti preko „Kaži zašto me ostavi“ 1993 Olega Novkovića, prvog filma o ratnim strahotama i traumama u kojima su se našli povratnici sa ratišta do „Ubistva s predumišljajem“ 1995. Gorčina Stojanovića, po romanu Bobe Selenića, koji zaokružuje priču o ratu, sankcijama i političkim nestabilnostima koji razaraju Srbiju ’90-ih.

Tokom svoje producentske karijere Smoki daje šansu mladim rediteljima (Novković, Stojanović,), scenaristima (Srđan Koljević), snimateljima (Miladin Čolaković) i glumcima (Nebojša Glogovac, Branka Katić) okupiviši, u vremenu potpune devastacije, filmske radnike i omogućivši im da snimaju. Takođe, Samardžić koristi svoj društveni i politički uticaj iz bivše države da bi obezbedio kreativnu slobodu i finansiranje od tadašnje Miloševićeve vlasti sačinjene mahom od starih partijskih kadrova za šta je bila potrebna posebna gimnastika i sposobnost.

U pauzama produkcije, Samardžić opet poentira sa starim saradnikom Predragom Perišićem – serija „Policajac s Petlovog brda“ u kojoj igra višestruko razvedenog policajca s petoro dece i bivšim ženama koje mu ostavljaju decu kako bi se bavile svojim karijerama. Iako apsolutno nije imala nikakve veze sa aktuelnom situacijom u zemlji, a naracija je više pristajala švedskom no srpskom standardnu 1993. „Policajac s Petlovog brda” postaje kultna gotovo kao „Vruć vetar“. Smoki opet pokazuje razumevanje žanra iako se ova serija mahom oslanja na iskustvo i stil ’80-ih, uz dobru glumačku podelu i veštu režiju Mihajla Vukobratovića.

Samardžić nastavlja sa producentskim radom i to sa izrazito angažovanim filmom „Stršljen“ iz 1998.  a nakon NATO bombardovanje pravi još jedan veliki iskorak i postaje reditelj – prvo sa „Nebeskom udicom“ (2000.) koji se bavi temom bombardovanja maltene odmah nakon završetka istog. Na filmu su scenaristi Đorđe Milosavljević (tada isto mlad pisac s kojim sarađuje i na „Nataši“ naredne godine i na drugim projektima kao što je „Jesen stiže dunjo moja“) i Srđan Koljević. Iako se Smokijev rediteljski rad ne može meriti po kvalitetu s glumačkim, jer već sa „Nebeskom udicom“ žonglira gomilom narativnih opštosti, simbola i televizijskom estetikom, bio je dovoljno hrabar da napravi oštar zaokret u karijeri i režira 9 filmova.

Kolika je Smoki bio zvezda mogli smo da vidimo prošle nedelje kada su mu nacionalne televizije iz svih zemalja bivše Jugoslavije odale počast u centralnim informativnim emisijama, a posebno se istakao HRT.

Ljubiša Samardžić igrao je u 98 filmova i 33 TV ostvarenja, producirao je 12 filmova, a režirao ih 9. Više nego što je potrebno da uđe u legendu i jugoslovensku kulturnu baštinu, legendu gde se već nalaze njegove kolege Bora, Bata, Gaga. Od početka se nije libio rizičnih poteza i svaki je izneo na pravi način poznajući i živeći svoju profesiju do poslednjeg dana.