Top lista: najbolji filmovi Bernarda Bertolučija

Bernardo Bertoluči je kultni autor prethodnog veka. I ne samo kultni: teško da postoji pravi filmofil koji ne obožava bar jedno njegovo delo. I teško da postoji filmadžija koji se nije zaljubio u film posle susreta sa nekim od Bertolučijevih dela. Zato, u ovom veku, verovatno ne postoji reditelj koji više zaslužuje listu najboljih filmova.

Ako ste čitali tabloide koji su pripremili omaže Bertolučiju, koji je preminuo 26. novembra 2018. u Rimu, gde je i živeo čitavog života, pomislili biste kako je bio intelektulno zaljubljen u Vojislava Šešelja, divio se Slobodanu Miloševiću ili u Havijeru Solani video sotonu poput Mikija Vujovića, legendarnog medijsko jahača apokalipse iz vremena NATO bombardovanja Srbije. Sem što je transparentno bio protiv bombardovanja SR Jugoslavije i upozoravao na ratnu opasnost koja preti Jugoslovenskoj Kinoteci u otvorenom pismu Svetskom udruženju filmskih arhiva, domaći mediji se nisu bavili ni političko-ideološkim uverenjima reditelja iz Parme, kao ni njegovim kinematografskim nasleđem.

Da su, kojim slučajem, malo pročešljali biografiju sina Atilia Bertolučija videli bi da je prvi roman objavio sa 15 godina, za njega dobio „Premio Viaređo“ a već sa 20 bio među najtalentovanijim italijanskim pesnicima.

Preko oca, još poznatijeg pesnika, istoričara umetnosti i filmskog kritičara leve provenijencije dobio je prvi filmski angažman – asistent Pjer Paola Pazolinija, Atiliovog prijatelja, na filmu „Prosjak“. Zarazivši se sedmom umetnošću Bernardo napušta studije Savremene italijanske književnosti i ostalo je uistinu deo kinematografske istorije dvadesetog veka.

I, da, Bernardo Bertoluči jeste bio protiv bombardovanja Srbije. Kao što je bio i protiv ugrožavanja sloboda, fašizma i svih vrsta totalitarnih politika, počevši od svoje domovine, Italije.

Ispitivao je ideje smrti, prolaznosti života, sazrevanja i umrtvljenja čula i seksualnosti, incesta, usamljenosti, revolucije i njene propasti na ličnom i društvenom nivou, međuljudske odnose, komunikaciju i nedostatak iste. Sve u svemu, bavio se idejema slobode. I do kraja života ostao slobodan čovek. Politička teorija to naziva marksizmom. Bertoluči pesničkim sanjarijama ateiste.

PRE REVOLUCIJE (1964.)

Drugi Bertolučijev film za koji je napisao i scenario duboko je ukorenjen u stilu italijanskog neorealizma koji je i dalje bio veoma aktuelan početkom ’60-ih, ali već ovde se mogu videti svi elementi rediteljskog stila koga se, konsekventno, držao do kraja karijere.

Mladi i poletni Fabricio (Frančesko Barili) se nakon iznenadne i nerazjašnjene smrti najboljeg prijatelja Agustina (Alen Midžit, jedna od kasnijih zvezda Vorholovih filmova) zbližava sa svojom tetkom Đinom (Adriana Asti) odrastajući u ličnom sukobu sa ideološkim vrednostima kojima teži oličenim u starom, siromašnom profesoru i mentoru Cezaru (Morando Morandini) i visokom srednjom klasu iz koje dolazi i koje ne želi da se liši ni po koju (egzistencijalnu) cenu.

„Pre revolucije“, iako deluje staromodno, nije ostario ni malo u ovih 50 i kusur godina od snimanja. Već u ovom delu Bertoluči postavlja tematske postulate za kasnije remek-dela – odrastanje, sukob starog i novog, tradicionalizam suprotstavljen slobodi, seksualno oslobođenje – i gradi neverovatan vizuelni i rediteljski stil. Zrelost koju pokazuje sa 23 godine kasnije samo nadograđuje te ovaj, uslovno rečeno, mali film nagoveštava veliku karijeru.

KONFORMISTA (1970.)

Prvo u nizu remek-dela Bernarda Bertolučija i, do danas, verovatno najbolji kritički film o zavodljivosti (u svakom smislu) fašizma ikada snimljen.

Snimljen po maestralnom romanu Alberta Moravije, jednog od najvećih savremenih italijanskih pisaca i prvog avangardiste koji je ustao protiv fašizma i zalagao se za žustri ideološki angažman pisaca, film prati uspon mladog konformiste i fašiste Marsela (Žan-Luj Trentinjan) koji dobija zadatak da ubije svog starog profesora (Enco Taraskio). Zadatak otvara flešbek u kome se otkrivaju frustracije i traume mladog Maresla i sklapa mozaik njegove fascinacije fašizmom.

Briljantna fotografija stalnog Bertolučijevog saradnika, Vitorija Storara, i adaptacija romana u kojoj je reditelj promenio poziciju sveznajućeg pripovedača Moravijinog romana i postavio narativ u ugao glavnog junaka i njegova sećanja koja su namerno obmanjujuća čine „Konformistu“ jednim od najboljih filmova prošlog veka. Tome pogotovo doprinosi i nelinerana montaža Franka Arkalija izmaknuvši ga iz realističkog okvira što je etičko pitanje fašizma i njegovog uticaja prenelo u maestralan estetički kinematografski diskurs.

„Konformistom“ Bertoluči pokazuje svoju, slobodno se može reći, genijalnost i već sa 30 godina postaje jedan od najvećih svetskih reditelja dobivši specijalnu nagradu na Berlinskom filmskom festivalu i nominaciju za Oskara.

POSLEDNJI TANGO U PARIZU (1972.)

Verovatno najpopularniji film Bernarda Bertolučija krasi i interesantna trivija vezana za nas: jedna od retkih zemalja gde ovaj film nije bio cenzurisan za prikazivanje bila je SFR Jugoslavija. Legenda kaže da je zbog toga Bertoluči i voleo ove prostore.

Psihološka drama o misterizonom Amerikancu Polu (Marlon Brando) koji sreće mladu Parižanku Žanu (Marija Šnajder) i sa njom započinje dominatnu i nasilnu psihodeličnu ljubavnu vezu zasnovanu na njegovoj frustraciji i osećaju krivice zbog samoubistva supruge je najkontraverzniji film ’70-ih godina. Sud u Bolonji je podigao krivične prijave protiv glavnih glumaca i reditelja. Film je zabranjen u Italiji sve do 1987, a Bertoluči je dobio uslovnu zatvorsku kaznu od 4 mesaca i petogodišnji gubitak svih građanskih prava zbog kultne scene analnog silovanja s upotrebom putera koja je ocenjena kao  „…utilitaristička pornografija“. Sve kopije filma su zaplenjene, posim tri koje su ostavljene u nacionalnom Filmskom arhivu, ali je Bertolučiju bilo zabranjeno da im pristupi.

„Poslednji tango u Parizu“ je velikim delom improvizovan na samom setu zbog Brandove disleksije (Šnajderova je, kasnije, tvrdila da je najveći deo dijaloga bio zalepljen na njenom telu pošto Brando nije mogao da ga zapamti). Marija Šnajder je optužila Bertolučija za upropašćavanje života kasnije prožetog pokušajima suicida i zloupotrebom droga, i poniženjem na snimanju pošto nije znala za ideju o puteru niti o količini seksualnog nasilja u filmu dok se reditelj branio da je time želeo da dobije prirodnu reakciju besa i frustriranosti glavne junakinje u narativu koji je zasnovan na njegovoj dugogodišnjoj seksualnoj fantaziji o susretu sa strankinjom u nepoznatom gradu i ulaskom u dominatnu seksualnu vezu bez ikakvog emocionalnog vezivanja. Glumica i reditelj više nikada nisu razgovarali do preranog kraja njenog života, ali kontroverze oko filma i zabrana donele su ogromnu zaradu i Bertolučiju i Brandu. Šnajderova je, na žalost, prerano preminula i do kraja života govorila kako joj je „Poslednji tango u Parizu“ najveće greška karijere.

Kritički kontekst borbe protiv starosti uništavanjem ženske mladosti, kao i fotografija i onirički, pesnički narativ ostaju glavni kvaliteti „Poslednjeg tanga u Parizu“. Ogoljena i suštinski odvratna karakterizacija glavnog lika doprinosi možda jednom od najboljih filozofskih ispitivanja seksualnog nasilja i frustracija koje ga izazivaju. Ovim filmom Bernardo Bertoluči još jednom nalazi nove vizuelne i meta simbolične načine u ispitivanju tema koje prati kroz čitavu karijeru.

DVEDESETI VEK (1976.)  

Nakon „Konformiste“ Bertoluči se opet vratio svojoj omiljenoj temi – genezi italijanskog fašizma, ali ovog puta epski pokrivajući same početke XX veka i duboko društveno raslojavanje, pojavu fašizma koju podržavaju buržoaski veleposednici , sve do kraja Drugog svetskog rata i proglašenja republike.

Bertoluči priča priču iz pozicije dva prijatelja iz detinjstva, Alfreda (Robert De Niro) i Olma (Žerar Depardije). Jedan je sin bogatog zemljoposednika, a drugi nepriznati sin zemljoradnika, maltene kmeta. Preko njihovog zajedničkog odrastanja Bertoluči pripoveda istroriju savremene Italije i fašizma koga smatra najvećom pošasti.

U „Dvadesetom veku“ Bertolučijev rediteljski stil ispunjen jarkim bojama, čudnovatim uglovima kamere i izuzetnim širokim planovima gde se mizanscen sreće sa koloritnim pejsažem koji nije nužno biti priroda dolazi do vrhunca. U koloritnom smislu rediteljem magnum opus je definitivno „Poslednji kineski car“, ali ovo je film u kome svi elementi Bertolučijevog stvaralaštva dolaze u kvintesencijalnoj formi pogotovo jer su stavljeni u njegov omiljeni, istoriografski, kontekst s poetskom naracijom koja tvori njemu svojstven meta realizam.

Ako niste gledali Bernarda Bertolučija „Dvedeseti vek“ ima sve od njega što vam je potrebno. Zato i predstavlja jedan od njegovih najboljih i najupečatljivijih filmova. Trajanje filma od preko 5 sati čini ga uistinu epskim i jednim od kapitalnih kinematografskih dela prošlog veka.

TRAGEDIJA KOMIČNOG ČOVEKA (1981)

Sigurno ne jedan od najboljih Bertolučijevih filmova, ali drugačiji i po žanru i po temi s akcentom na tada aktuelna politička i društvena dešavanja tretirana s dozom crnog humora i ironije.

„Tragedija komičnog čoveka“ prati život novokomponovanog italijanskog prehrambenog industrijalca (čitaj: tajkuna) Prima Spađarija (Ugo Tonjaci u ulozi koja mu je donela nagradu u Kanu te godine) koji koristi otmicu svoga sina kako bi prodao fabriku na ivici bankrota zarad otkupa i spasio svoj posao.

Bertoluči se pokazao kao veoma dobar na polju satire tačno prikazavši standardnog italijanskog muljatora koji je, prevarantski, došao do bogatstva koga pokušava da sačuva na podjednako nečastan način. Do kraja filma ostaje otvoreno da li je otmica sina Đovanija koga tumači sin glavnog glumca Riki, levičarskih političkih stavova i revolucionarnog karaktera, nameštena da bi Primo spasio fabriku ili je stvarno događaj iz jednog od najturbulentnijih perioda u novijoj italijanskoj istoriji i ubistva bivšeg premijera Alda Mora od strane pripadnika Crvenih brigada.

Upravo ovaj istorijski trenutak, bez ikakvog otklona, Bertoluči analizira kroz crnohumornu satiru jasno povlačeći liniju između lažnih i pravih boraca za socijalnu pravdu i nouveau riche klase koja politiku koristi isključivo radi jednog cilja – bogaćenja.

Iako nije najbolji „Tragedija komičnog čoveka“ je i danas veoma aktuelan film Bernarda Bertolučija u kome je veoma dobro tretirao realističku zbilju tadašnje (a, delimično, i sadašnje Italije) u sebi svojstvenom vizuelnom stilu, a drugačijem žanru.

POSLEDNJI KINESKI CAR (1987)

Dobitnik 9 Oskara i verovatno jedan od najboljih gesamtkunstwerk-a ’80-ih godina s muzikom Dejvida Birna i Rijuči Sakamota i fotografijom stalnog Bertolučijevog saradnika Vitorija Storara, predstavlja međunarodni vrhunac rediteljeve karijere i film koji je većina od nas gledala u detinjstvu i momentalno se zaljubila u sedmu umetnost.

Epska priča o životu i padu poslednjeg kineskog cara, Pu-Jia (Džon Lon), snimala se 3 godine, dok je sama preprodukcija trajala preko 6. Toliko utrošenog vremena dalo je jednako impozantan rezultat: kontrast između realizma i poetskog meta realizma narativno postavljen u vreme zatočeništva u komunističkom logoru za prevaspitavanje i fleš bekovima carskog života predstavlja jedan od najboljih kinematografskih rediteljskih postupaka.

Iako strukturalno komplikovan, poput „Bilo jednom u Americi“ Serđa Leonea, narativ „Poslednjeg kineskog cara“ se odvija po hronologiji života Pu-Jia objavljenoj u njegovoj čuvenoj autobiografiji „Od vladara do građanina“ objavljenoj početkom ’60-ih nakon reformacije u komunističkoj Kini i pre „kulturne revolucije“ 1966. izbegavajući (sam)kritički ton Pu Ji-ove ispovesti rezultiran njegovim prevaspitavanjem.

Film se, prvenstveno, bavi kontrastom između snoviđenskog vladarskog života i realnosti izbegavajući ocenu karaktera glavnog junaka već, baš kao i u ranijim delima, smeštajući gledaoca u njegovu poziciju. Time „Poslednji kineski car“ govori ne samo o promeni društveno-političkih prilika nakon Drugog svetskog rata, već je i prvi zapadni film koji približava azijsku kulturu gledaocima iz unutrašnje perspektive, a s druge strane, kodifikovan dovoljno jasno kako bi ga svi razumeli pogotovo preko lika Redžinalda Džonstona (Piter O’ Tul), engleskog profesora dovedenog da bude tutor 1919. dok su još postojale nade da će monarhija biti obnovljena.

Bertoluči je bio prvi reditelj sa dozvolom da snima u Zabranjenom gradu, Pu Jiev brat Pu-Jie je bio savetnik a rezultat je epski realistično-onirički spektakl koji učvršćuje poziciju Bernarda Bertolučija kao jednog od najvećih svetskih filmskih reditelja.

ČAJ U SAHARI (1990)

Adaptacija donekle autobiografskog romana preteče bitnika i najznačajnijeg postkolonijalnog književnika, Pola Boulsa, nastavlja Bertolučijev stilski i tematski prosede zasnovan na strasti, senzualnosti, društvenim nejednakostima i vizuelno dominatnim kolorističkim igrama.

Priča o bračnom paru Moresbi (Džon Malkovič i Debra Vinger) koji odlaze u Alžir pokušavajući da ožive strast i svoju vezu je kontemplativni, onirični film u kome se Bertoluči zadovoljava vizuelnim atrakcijama prelepih pustinjskih prizora dok narativ knjige, inače fokusiran na psihološkom odnosu populjanih Zapadnjaku i afričkog, nepoznatog okruženja, ostaje u zapećku i fokusiran je, opet, na erotskim nabojima i strastima stvorenim u ljubavnom trouglu sa sapatnikom i prijateljem Džordžom (Kembel Skot)

Iako je sam Bouls narator filma kasnije je ovo ostavrenje nazvao “„…prilično lošim s idiotskim krajem“. Ipak, „Čaj u Sahari“ ima neverovatnu vizuelnu snagu (opet pomoću Storarove kamere), snagu koja vas veoma lako uvuče u strastveni narativ i kontemplativno istraživanje propasti jedne veze smešeteno u postkolonijalnu kritiku evropske percepcije Afrike. Kada se tome doda (opet) maestralna muzika Ričija Sakamota mesto na ovoj listi postaje zasluženo.

UKRADENA LEPOTA (1996)

Ono što je Bertoluči postavio u „Čaju u Sahari“ izveo je na domaći, fascinantni teren Lobardije u „Ukradenoj lepoti“ ponovo se vrativši temi nek napupele seksualnosti i otkrivanja mračnih porodičnih tajni u prelepom prirodnom okruženju.

Priča o mladoj Amerikanki Lusi (Liv Tajler) koja nakon majčinog samoubistva odlazi u severnu Italiju na odmor u vilu porodičnih prijatelja Grejsonovih (Donel MekKen i Šinejd Kjuzak) gde sa ostalim gostima oktriva tajne o svojoj majci, ali otkriva i sopstvenu seksualnost izgubivši nevinost sa Osvaldom (Ignjacio Olivo), bratom svoje detinje ljubavi Nikolom (Roberto Cibeti)

Bertoluči uspeva da s minimalnim scenarističkim sredstvima veoma jasno objasni sve likove i njihove biografije ne gubeći glavnu junakinju iz fokusa. Takođe, prelepi pejzaži Lombardije predstavljaju jedan od karaktera čija uloga je veoma bitna – izolovani, u takvom fantastičnom okruženju, junaci se oslobađuju i sistemom umilne katarze dolaze do poenta svojih života, a to je lepota istog. Naslovna numera trip-hop elektronskih vedeta Portishead dodatno produbljuje više značenje filma i daje mu, kao i u prethodnim Bertolučijevim filmovima, sjajnu muzičku osnovu.

„Ukradena lepota“ je izvršila i veliki uticaj na sadašnji kinematografiju pošto je prošlogodišnji indi hit „Zovi me tvojim imenom“ (ili u našem distributerskom prevodu „Zabranjena ljubav“) Luke Gvadanjina prilično neuspešan meta filmski (da ne upotrebimo neki oštriji izraz) produkt Bertolučijevog filma. „Ukradena lepota“ i ima sve elemente za meta filmski uticaj i posle 22 godine je i dalje jedan od vizuelno nadmoćnijih filmova velikog reditelja.

SANJARI (2004)

U poznom dobu Bernardo Bertoluči odlučuje da se pozabavi temom iz mladosti u kojoj je aktivno učestvovao – revolucija ’68. – i to trudeći se da govori istinu o ideološkom uticaju levih ideja na mlade revolucionare.

Radnja „Sanjara“ se dešava u Parizu za vreme najvećih demonstracija u novijoj istoriji francuske prestonice (pre protesta tzv. „žutih prsluka“ koji se dešavaju prethodnih dana) i prati američkog studenta Metjua (Majkl Pit) koji sreće mlade blizance poznatog francuskog pesnika, Izabelu i Tea (Eva Grin i Luj Garel). Blizanci pozivaju Metjua da se useli kod njih na mesec dana dok su roditelji odsutni i svi zajedno, dok ne ulicama besni revolucija, prolaze kroz orgazmička seksualna i čulna iskustva dok ih realnost protesta ne istera napolje što dovodi do tragičnog kraja.

Bertoluči, kao stari lisac, podgreva svoje fetiše iz mladosti kroz veoma interesantnu i kontroverznu tezu da je mlade šezdesetosmaše više zanimala jebačina i anarhizam opšte vrste nego što su bili zainteresovani za ideologiju što ima dosta uporišta u današnim tumačenjima ovih događaja u zapadnoj sociologiji. Takođe, uspeva da veoma kritički razradi tezu da je revolucija, u stvari, bila igra buržoaske dece, što je i sam tvrdio u kasnijim intervjuima, i zbog toga je, na kraju, i propala.

Bertoluči opet suprotstavlja politički kontekst (realizam) s čulnim, seksualnim nadrealnim iskustvom (poetika) i dokazuje da i tada, s 64 godine, i dalje maestralno barata s svim oruđima svoje filmske poetike. Iako deluje malo naivno i kao slatkostrasna ode mladosti starog fetišara „Sanjari“ imaju odličnu naglu, ali očekivanu, promenu ritma u suočavanje glavnih junaka sa realnošću i sopstvenom ideološko-političkom zaluđenošću. Definitivno poslednji sjajan film velikog autora.

JA I TI (2012)

Za kraj, simbolično, poslednji kamerni film Bernarda Bertoločija nastao po romanu Nikole Amanitija, i delo koje većina ne bi izdvojila na ovoj listi.

Zašto? Genijalnost literarnog Amanitijevog predloška je veoma teško postaviti u kinematografske okvire pogotovo u kamernoj postavci s dva glumca i veoma ograničenim budžetom, ali priča o zapostavljenom tinejdžeru iz bogate porodice Lorencu (Jakopo Olom) koji slaže roditelje da ide na skijanje s drugarima kako bi ostao u podrumu sopstvene kuće, a onda se neočekivano upoznao sa polusestrom, heroinskom zavisnicom, Olivijom (Tea Falko) koja se useljava u njegovo sklonište drži tenziju gotovo dva sata u potpuno kamernoj atmosferi dajući veoma jasnu kritiku savremenog roditeljskog odnosa prema deci.

Naravno, i ovde su prisutne stare Bertolučijeve sanjarije o čulnosti i prvim intimnim iskustvima, ali ono što je, zapravo, stari majstor želeo reći je da savremeni roditelji savladani obavezama i materijalnim ne slušaju svoju decu i dovode ih u ozbiljne psihičke krize pre nego što su i sazreli. S druge strane, motiv roditeljskih grehova koji opterećuju decu i čekaju na naplatu ma koliko roditelji pokušavali da ih sakriju otkriva osećaj Bertolučijeve krivice. Da li zbog Marije Šnajder ili nekog drugog ne znamo.

Pola veka karijere, stil zapečaćen u kinematografskoj istoriji i nezaboravni filmovi – sve to je Bernardo Bertoluči, reditelj uz koga smo zavoleli film i, što je još bitnije, njegovu neodoljivu magiju.