Bata – kinematografija lično

Jako je teško napisati tekst o Velimiru Bati Živojinoviću a ne biti ličan. A opet nijedna teorija, hladna i distancirana, ne može da zarobi značaj koji Bata ima za istoriju jugoslovenske kinematografije. Spiskovi filmova, nabrajanje uloga, citiranje replika, podsećanje na omiljene scene, kopanje po njegovoj bogatoj filmografiji za nekim manje slavljenim, a pažnje vrednim rolama – sve je to marginalno pred dubokim tragom koji je Bata ostavio u našoj kinematografiji, a valjalo bi da ga opišemo.

Kako?

Naprosto, Bata je u našem filmu više od glumca. On je kinematografija lično.

Svaka generacija prilikom ulaska u kinematografiju ima spontanu potrebu da obriše tragove svojih prethodnika, da kroz rad svojih kritičara-istomišljenika obezvredi njihov rad, da ih baci u zaborav. Lagao bih kada bih rekao da i sam nisam učestvovao u par takvih egzekucija. Isto važi i za filmske radnike, većina novih autora sa sobom dovodi nove direktore fotografije, montažere i naravno glumce – nova lica koja svojim izgledom i ekspresijom, glasom, govorom i pogledom na svet najbolje korespondiraju sa njihovim viđenjem sveta. Jedina ličnost koja je opstala i ponudila upečatljive uloge u svim reformama jugoslovenske kinematografije je Bata. Tehnike su se promenile, on je ostao.

Mladi filmski radnici, pri ulasku na film, sa velikim podsmehom i podozrenjem gledaju na veterane. Jedini čovek o kome svi reditelji, svih generacija, čak i kad su u najvećem mladalačkom žaru, govore sa poštovanjem i divljenjem je Bata. To poštovanje proističe iz toga što je Bata jedan od naših retkih glumaca koji se isključivo opredelio za filmsku glumu i koji još uvek na svakom snimanju rediteljima drži časove iz tog predmeta. Svaka nova generacija ulazi na film sa idejom da kinematografija čeka da je oni nauče kako se režira i glumi, i svaka redovno završi učeći od Bate.

Divljenje proističe iz njegovog lica na kome se smenjuju likovi iz mnogih filmova koji su upisani u hromozome svakog Jugoslovena, i što je još važnije tradicija jedne velike kinematografije. Međutim, ono što je neverovatno, nije poštovanje koje mladi filmski autori gaje prema Bati zbog njegovog znanja i opusa, premda jeste zanimljivo da je on jedina ličnost u istoriji našeg filma čiji se opus ne dovodi u pitanje, već odnos koji imaju prema njemu kao čoveku. Ne samo da su svi završavali svoja snimanja sa Batom ponosni na to što su sarađivali sa njim, već se svaki utrkivao u tome da dokaže koliko se približio Bati, koliko su se sprijateljili, da na neki način predstavi sebe kao sponu između svoje generacije i Bate.

Dugo sam se pitao zašto je to tako, a onda mi je bilo jasno – saradnja sa Batom je znak da si ušao u kinematografiju, u neraskidiv lanac jugoslovenske filmske istorije, i da svojim poznanstvom sa čovekom koji povezuje tu istoriju želiš da se nađeš u krugu same elite sa kojom je ovaj veliki glumac radio i provodio svoje vreme.

Nezavisno od toga da li u istoriji našeg filma više ceniš Sašu Petrovića, Hajrudina Krvavca, Veljka Bulajića, Rajka Grlića ili Srđana Dragojevića, Bata je sigurno igrao u tvom najomiljenijem filmu – koji god da je – i sigurno je razmenjivao misli i energiju sa tvojim omiljenim rediteljem.

Iako su mladi filmski radnici kao tinejdžeri – osobe koje znaju malo, a imaju mišljenje o svemu, ipak niko nije toliko mlad da to ne zna.

Počeo je kao mlad glumac u danima planske kinematografije, potom je imao svoje mesto u Crnom talasu ali i u raskošnom mejnstrimu tadašnjih filmova-freski, pojava praške, a potom i beogradske škole nije mogla da ga zaobiđe, tokom osamdesetih je igrao u filmovima velike popularnosti, a tokom devedesetih ostvario je ulogu u možda najznačajnijem jugoslovenskom filmu u poslednjih dvadeset godina.

Smrt fašizmu

Batin opus se često poistovećuje sa ulogama u partizanskim filmovima. Paradoksalno, ove uloge ne samo da čine manji deo njegovog opusa već bi se moglo reći da su filmovi o NOBu imali znatniju zastupljenost u istoriji naše kinematografije nego u Batinoj filmografiji.

S druge strane, filmovi o NOBu kao okosnica naše kinematografije suštinski pokrivaju prilično širok dijapazon žanrova, autorskih pristupa i što je najvažnije ideoloških pogleda na Drugi svetski rat.

Najpre, u filmovima o Drugom svetskom ratu, mogao si da igraš partizana i kolaboracionistu. Ako imamo u vidu da su se u međuvremenu na prostoru čitave države koje više nema pogledi na ove događaje promenili, tako su i likovi četnika i ustaša dobili sasvim drugu dimenziju.

O Batinim likovima partizana se manje-više sve zna. Međutim, u zbiru tih likova postoje krupne razlike.

Stole iz Bitke na Neretvi Veljka Bulajića i Tigar iz Mosta Hajrudina Krvavca podjednako nanose žrtve Nemcima, ali se stilski i žanrovski razlikuju. Dok je Stole deo jedne velike pseudoistorijske freske, lik u filmu čiji je cilj da konstituiše ključni narativ Titove Jugoslavije, Tigar je relevantan na terenu, u bioskopu, gde svojom pojavom, šarmom i kožnom jaknom treba da parira Klintu Istvudu i Stivu Mekvinu koji u holivudskoj produkciji pokušavaju to isto. Ili Ico u Crvenom udaru, junak koji je više na liniji špageti vesterna i služi uvođenju te vrlo specifične estetike prožete ironijom u politički kontrolisani žanr. Još dublje u svet komedije na temu NOBa, Bata zalazi sa ulogama u serijalu Balkan ekspres koji je započeo Branko Baletić, na tragu reinterpretacija vesterna i gangsterskog filma u naslovima poput Buč Kasidija i Sandens Kida ili Žaoke Džordža Roj Hila, gde se susreću opasnosti istorijskog trenutka i duhoviti oportunizam likova.

Ne smemo zaboraviti ni Batine uloge junaka na drugoj strani. U filmu Operacija Beograd, pruža višeslojnu ulogu nemačkog oficira Vilija Fuksa, glavnog antagoniste partizanske ekipe koja planira oslobađanje utamničenih drugova. Batina gluma u ovom filmu je toliko ubedljiva da već posle par minuta gledalac opterećen predrasudama o njemu kao tradicionalnom pozitivcu-partizanu počinje da uživa u glumačkoj igri.

Zatim, kako preći preko srpskog Pukovnika Kurca, lika četničkog oficira iz Povratka Otpisanih Aleksandra Đorđevića u kome Bata prikazuje harizmatičnog, ali psihotičnog otpadnika izgubljenog u istorijskom i geografskom bespuću Drugog svetskog rata.

Pored propagandnih i žanrovskih filmova, već tokom šezdesetih godina, jugoslovenski film počinje da koristi NOB kao okvir za tretiranje problema ratnih trauma, ali i eventualnih nepravdi koje su se desile za vreme Drugog svetskog rata. Dok Džon Vejn nikada nije zaigrao u filmu u kome se na bilo koji način ulazi na mračnu stranu američkog angažmana bilo gde, i tamo gde su bili u pravu i tamo gde nisu, njegov jugoslovenski parnjak je bio spreman na to.

Da rat nije bio samo akcioni tobogan sa harizmatičnim partizanima i zlim okupatorima & kolaboracionistima, ne samo da su govorili hrabriji filmski reditelji već i Bata zajedno sa njima, spreman da bez rezerve dovede u pitanje svoju brižljivo igrađenu mačo personu.

Pomenimo naslove poput vizionarskog Radopolja Stoleta Jankovića o selu koje je posle nemačke kaznene ekspedicije ostalo bez muškaraca – pričom koju će skoro pola veka kasnije u drugačijem ključu tematizovati Čarlston za Ognjenku Uroša Stojanovića. Zatim, Uzrok smrti ne pominjati Jovana Živanovića, upečatljivu priču o nabavci crnine za vreme rata i tragičnim nesporazumima koji uništavaju zavađeni i okupirani narod. Konačno, o posleratnim traumama i nenamirenoj krvi, zločincima koji su ostali na slobodi govori Kraj rata Dragana Kresoje.

Iz ove faze se kao najznačajniji u umetničkom smislu može izdvojiti Tri Saše Petrovića, ali ne treba zaboraviti ni Batino učešće u provokativnim, politički prokaženim i skrajnutim filmovima o NOBu kao što je ozloglašeni Čovek iz hrastove šume Miće Popovića, zatim Hajka Živojina Pavlovića o drugom delu sentence kako rat budi sve ono najbolje i sve ono najgore u čoveku, naslove poput Pohoda i Praznika Đorđa Kadijevića koji istražuju patološke aspekte ljudske ličnosti koji se ispoljavaju u ratu. Konačno, tu je i Doručak sa Đavolom Miroslava Antića koji se dešava neposredno posle rata i govori o tabuiziranim događajima vezanim za kolonizaciju i kolektivizaciju koje je proizveo NOB u vojvođanskim selima.

Predrasuda o Bati Živojinoviću kao glumcu koji je identifikovan sa likovima partizanskih supeheroja učinio je da ova zapravo mala ali rado gledana dimenzija njegove karijere dobije dominantnu poziciju i da pređe u svojevrsni domen urbane subkulture mladih.

Još i u SFRJ, državi u kojoj se poziv na smrt fašizmu smatrao redundantnim iako će uskoro ispostaviti drugačije, Batine role inspirisale su čitavu seriju pop kulturnih ostvarenja. Najpoznatije među njima svakako je album najpopularnijeg benda sarajevskog novoprimitivnog talasa Zabranjeno pušenje pod nazivom Das Ist Walter, direktno inspirisan Krvavčevim filmom čija je okosnica Batina uloga. S druge strane, Batina pozicija ikone jugoslovenskog filma često je bila povod za humorističko komentarisanje njegove plodne karijere pa je jedan od viceva glasio da bi u eventualnom jugoslovenskom filmu o Klari Cetkin i Rozi Luksemburga, njih igrali Bata Živojinović i Ljubiša Samardžić.

Ipak, najdugotrajnija serija viceva proističe upravo iz Batine interpretacije superheroja partizana i bazirana je na apsurdnom preuveličavanju ličnog herojstva u nekim od tih filmova. Otud serija aforizama koji kažu recimo:

Bata Živojinović je ubio sto Nemaca jednim metkom, i to ćorkom.

Hitler je molio Ruse da uđu u Berlin pre Bate!

Bata je pobio više Nemaca nego što je došlo da okupira Jugoslaviju!

Batu Živojinovića ne brine to što vozovi kasne. Bata uvek iz voza iskače na vreme.

Srbi su izgubili Boj na Kosovu zato što je Bata u filmu bio na strani Turaka. (ovo je aluzija na činjenicu da u filmu Boj na Kosovu Zdravka Šotra, Bata igra lik Srbina Hamze).

Hitlerove poslednje reči bile su: “Ubijte Batu Živojinovića!”

Međutim, ovaj humor je nadgrađen srpskom interpretacijom jednog američkog Internet fenomena koji je počeo 2005. godine. Naime, u to vreme se kao nusproizvod jednog parodičnog sajta posvećenog glumcu Vinu Dizelu pojavila čitava serija aforizama u kojima se Čaku Norisu pripisuju apsurdne nadljudske moći. Srpski odgovor na to je čitava serija aforizama i viceva u kojima se Bata postavlja kao još veći superheroj od Norisa. Rečju, Batina persona iz partizanskih filmova doživela je svoju novu reinterpretaciju u Internet eri kroz aproprijaciju jednog američkog fenomena.

Ključni zaključci ove vanredne sednice o učešću Bate Živojinovića u filmovima o NOBu:

1) Sledeći put kada se o Batinom angažmanu u partizanskom filmu bude govorilo lapidarno i površno, kao isključivoj glorifikaciji režimskih narativa o ratu, treba se setiti da je on bio ne samo Džon Vejn, već i Marlon Brando našeg filma i da se nije plašio da se dotakne provokativnih, često i potpuno tabuiziranih tema.

2) Kada se bude govorilo o njegovom prijateljstvu i saradnji sa Borisom Dvornikom ne treba preskočiti izvanredan triler smešten u NOB – Dvostruki obruč Nikole Tanhofera u kome sparinguju tri možda i najveća mačoa naše kinematografije tog vremena – Bata, Boris i Bert Sotlar.

3) Batin rad u partizanskom filmu je u velikoj meri definisao nekoliko njegovih rola u pričama na posleratne teme. Dok se Simon Petrović iz Brata doktora Homera Žike Mitrovića može smatrati svojevrsnim produžetkom Tigra iz Krvavčevog Mosta i njegov odlazak iz zaraćene Bosne na nemirni posleratni jug Srbije, lik Gvozdena u Dragojevićevom remek-delu Lepa sela lepo gore, formalno nije ali suštinski jeste priča o snalaženju Batinog partizanskog alter-ega u okolnostima raspada države na čijoj je izgradnji radio. Lepa sela su i formalno posvećena kinematografiji koje više nema, a Gvozden je najsvetliji deo te posvete. Batin udeo u formalnim temeljima Lepih sela stoga nije samo u tome što je odigrao svoju ulogu već što je svojim glumačkim doprinosom radio na formulisanju autohtonog filmskog izraza koji su izgradili partizanski filmovi i nametnuli se kao retka čisto jugoslovenska filmska vrsta.

Urbana gerila

Posle uvreženih mišljenja o Batinom angažmanu u partizanskom filmu, važno je razbiti i predrasudu o tome kako je on prevashodno igrao rustikalne junake.

Jedan od znakova zdravlja kinematografije jeste njeno bavljenje temama iz raznih podneblja, u različitim sredinama i Bata se može pohvaliti da je imao uloge u filmovima koji se bave zaista čitavim jugoslovenskim prostorom. Najbolji primer za to je remek-delo Anta Babaje Breza, smešteno daleko od srpskog ambijenta za koji se Bata tradicionalno vezuje, a u kome je ostvario izvanrednu ulogu.

Sunovrat srpskog filma i počinje u periodu kada se masa filmova vezuje za Beogradski pašaluk. Ipak, upravo na toj lokaciji koja se danas čini premalom, Bata je ostvario neke velike uloge.

Pre svega, Bata je jedan od retkih jugoslovenskih glumaca koji je uspešno igrao policajce. U Nožu Žike Mitrovića, kreirao je Islednika Marka čijeg partnera igra Ljubiša Samardžić. Prava je šteta što ova dva junaka nisu zaživela u seriji filmova jer su imali potencijala da budu jugoslovenski doprinos tradiciji filmskih detektiva. U komičnijem ključu igrao je inspektora i u filmu Vuka Vuča Moja luda glava dok je u Pozorišnoj vezi Milorada Lakovića, filmu neobične elegancije pružio ulogu koju će po svojoj ozbiljnosti tek tridesetak godina kasnije dostići ekipa koja je igrala policajce u Beogradskom fantomu Jovana Todorovića.

U duhu američkog kriminalističkog filma, Bata je igrao i uloge pojedinaca koji uzimaju pravdu u svoje ruke kada policija nije spremna da zaštiti građane i najpoznatiji lik tog profila mu je Šuger iz filma Halo taxi Vlaste Radovanovića koji bi sigurno u nekoj drugoj kinematografiji dobio svoj serijal, premda je u ovom filmu dobio svoju muzičku temu – pesmu koju peva Zana Nimani.

Doduše, ne može se reći da Bata nije igrao detektiva u serijalu – duet smotanih policajaca Boki i Pajko ostvario je čitavu seriju pojavljivanja u komedijama Zorana Čalića.

Uspešne role čuvara zakona nagrađene su ulogom patrijarha svih policajaca – Slobodana Penezića Krcuna, ili barem njegovog alegorijskog dvojnika u filmu Balkanska pravila Darka Bajića.

Specifičan segment, Batinih urbanih rola čine one ostvarene u periodu Crnog talasa. Kao vrlo značajnu pre svih izdvajam Šintera u izvanrednom radu Tragovi crne devojke Zdravka Randića, rolu koja prelama film i daje mu specifičnu zaumnu dimenziju. Zatim, tu su saradnje sa Živojinom Pavlovićem u dva prilično različita filma – Neprijatelju i Povratku, u jednom slučaju reč je o specifičnoj – gotovo ekspresionističkoj – studiji motiva dvojnika dok je drugi tvrda socijalna drama o problemu prestupnika koji iz zatvora izlazi na slobodu na kojoj ga vrebaju iskušenja.

Od kraja sedamdesetih godina, Bata ulazi u specifičnu fazu svoje karijere koju obeležavaju uloge očeva, mahom sa društveno kritičkom dimenzijom. Za razliku od crnotalasovskih otpadnika i neprilagođenih pojedinaca, Bata počinje da igra zastupnike rigidnog, korumpiranog sistema, sveta očeva koji se javlja kao opsesivna tema kod reditelja kako beogradske tako i praške škole.

Iz ovog skupa uloga, izdvaja se uloga Pere “Zveri” bivšeg fudbalera, a sadašnje sive eminencije i funkcionera u filmu Erogena zona Dejana Karaklajića koja doprinosi briljantnom opisu konzumerističkog poznog titoizma iz tog vremena i socijalističkih iluzija koje trule pritisnute zabludama samoupravljanja i kapitalizma koji se pojavljuje kao alternativni koncept pred kojim je društvo nemoćno. Iste 1981. godine Bata igra sličnu ulogu – Mašinog oca u filmu Dečko koji obećava Miše Radivojevića koji se na drugačiji, znatno stilizovaniji način bavi izgubljenošću mladih, ovog puta gledano iz vizure tadašnje andergraund umetničke scene. Sličnu društvenu hipokriziju sveta očeva nosi i lik Skoblara u Oktoberfestu.

Rečju, iako je već pripadao generaciji očeva, Bata je razumeo frustraciju i umetničku ambiciju novih naraštaja i svoju prepoznatljivu personu je stavio u službu njihove društvene kritike.

Bata je odigrao autoritativnu figuru moćnog oca koji u određenom smislu traumatizuje potomke sa komičnim rezultatima i u lepršavijim kontekstima, a od takvih rola naročito se izdvajaju Miloš u Nije lako sa muškarcima Mihaila Vukobratovića i Klaja u prvoj priči omnibusa Kako je propao rokenrol koju je režirao Zoran Pezo.

Kada je reč o urbanim likovima u jugoslovenskom filmu, Bata je bio zastupljen i sa puno uspeha igrao kako u žanrovskim tako i u društveno angažovanim/problemskim filmovima tog usmerenja i što je još važnije sarađivao je sa ključnim rediteljima tog usmerenja poput Žike Mitrovića, Živojina Pavlovića ili Miše Radivojevića. To što su kasnije te dve tradicije postepeno zamrle ili ušle u duboku krizu, pitanje je samih autora. Otud je proistekao i blagi disbalans u percepciji Batinog opusa.

Bulevar sumraka

Ako se izuzme lik Gvozdena u Lepim selima, za koji se može reći da u određenom smislu, u sklopu razdruživanja zemlje radi koje su Valter, Tigar i Stole prolivali svoju, nemačku i izdajničku krv, u izvesnom smislu zaokružuje sudbinu mitskog borca za slobodu i nalazi mu mesto u društvu koje u stvarnosti preplavljuju ljudi kostimirani kao četinici i ustaše iz Bulajićevih filmova – a znamo da su novi ljubitelji ovih ideologija koristili upravo te filmove kao modni vodič za jesen/zimu 1991. godine – Bata nije zaokružio mnoge karaktere koje je uveo u naš film.

Eto ideje i smernice za najnoviju generaciju filmskih stvaralaca – da za svaku od Batinih poznatih filmskih persona osmisle ono što je Gvozden bio za partizanske likove. Svakako je zanimljivo videti kako su starili sjajni likovi poput Islednika Marka iz Noža (kako je pošteni policajac podneo klizanje društva u rasulo i kriminal), Pufte iz Šeste brzine (kako je veliki zavodnik podneo krizu srednjih godina i postao deda), Šugera iz Halo taksija (da li i dalje na asfaltu važe ista pravila?), srednjevekovnog despota Dodare iz Doroteja Zdravka Velimirovića…

Štaviše, Bata je vrlo malo glumio u metafilmovima, a dosta mlake Senke uspomena Predraga Velinovića ni približno ne zarobljavaju njegov metafilmski potencijal. Ako postoji jedna profesija koju je Bata retko praktikovao na filmu to je upravo posao filmskog radnika – izuzev Senki uspomena i Tatule u Ratu uživo Darka Bajića, postoji još samo par rola tog tipa u njegovom opusu. Takva sklonost odbijanju demistifikacije filmskog posla svojstvena je glumcima koji su učinili film najpopularnijom umetnošću – i Džon Vejn i Klint Istvud su samo par puta igrali ljude zaposlene u Holivudu.

Kada Norma Dezmond, glavna junakinja Bulevara sumraka Bilija Vajldera kaže kako su savremeni filmovi postali premali za zvezdu njene veličine, to je deluzija. Međutim, ako bi to Bata rekao, to bi bila istina. On je ostvarivao najveće uloge u velikim filmovima jedne krupne kinematografije. Sada naša kinematografija nije tako razvijena, a poslednji veliki film su Lepa sela lepa gore, u trenutku dok se piše ovaj tekst, sa iskrenom nadom da će ova rečenica uskoro biti prevaziđena. Ipak, nije Bata veliki samo zato što je snimao velike filmove.

Bata je veliki jer je snimao filmove u kojima smo pobeđivali.