Kultne beogradske građevine kroz objektiv brutalno dobre kamere

Jedan od najznačajnijih događaja koji je uticao na globalnu popularnost arhitekture na ovim prostorima bila je izložba „Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji, 1948-1980“ koja je leta 2018. otvorena u čuvenom Muzeju moderne umetnosti u Njujorku (MOMA).

I pre ove izložbe pričalo se i pisalo pre svega o zapuštenim i nažalost srušenim spomenicima iz perioda Drugog svetskog rata na prostorima bivše Jugoslavije, ali i o zgradama koje su građene u ovo doba, od kojih su neke godinama pa i decenijama bile zapuštene.

„Balkanski brutalizam“, „Balkanski modernizam“ ili „Balkanski barok“ su neki od termina koje se koriste da bi se opisao čitav niz spomenika, stambenih zgrada i naselja i javnih ustanova koje su nastajale na ovim prostorima, koje su postale deo naše svakodnevice i koje su u međuvremenu stekle kultni status.

Građevine od livenog betona sa vidljivim tragovima oplate decenijama su smatrane bezličnim sivilom, kod nas nasleđem socrealističke arhitekture, čak i ruglom. Sada ove građevine privlače brojne turiste iz sveta. Tako je i u Beogradu gde postoje i organizovane ture tokom kojih se obilaze brutalističke zgrade.

Tako je i ispred Zapadne kapije Beograda, popularne Genex kule, gde vikendom možete videti turiste koji fotografišu ove zgrade i pokušavaju da uđu unutra.

I mi smo krenuli u mini turistički obilazak, naoružani Samsung Galaxy S23 Ultra telefonom i njegovim zaista moćnim kamerama koje su nam omogućile da uslikamo fascinatne betonske građevine. To su selfi i ultra široka kamera od po 12 MP, širokougaona od 200 MP i dva optička zuma od po 10 MB za detalje.

Sagrađena 1980. godine, po projektu arhitekte Mihajla Mitrovića, ova zagrada predstavljala je simbol razvoja Beograda i tadašnje Jugoslavije i bila je sedište najuspešnije jugoslovenske kompanije. Nalazi se uz sam auto-put i građena je u klasičnom brutalističkom stilu.

Ovaj objekat čine dve kule, armirano-betonske skeletne konstrukcije koje su razdvojene na stambenu, koja ima 30 spratova i (trenutno zatvorenu) poslovnu od 26 spratova. Upravo se na vrhu poslovnog dela nalazi most koji ove dve zgrade povezuje, a iznad njega restoran-vidikovac, prvi takve vrste u Evropi.

U vreme njene gradnje predstavljala je najvišu zgradu na Balkanu. Projektovana je 1971. godine, a njen arhiteksta Mitrović se dugo suočavao sa otporima kako stručne, tako i opšte javnosti zbog ovakvog projekta. Kritikovana je kao i sve ideje modernizma kroz istoriju.

„Dugo sam obrazlagao svoje ideje pred planskim komisijama, verovao sam da je to dobro rešenje i da će te kule biti prepoznatljiv znak Beograda što već decenijama jesu“, govorio je arhitekta Mihajlo Mitrović za Politiku.

Fasada Genex kule izvedena je od natur-betona, a svaka kula ima po dva stepeništa, „sakrivena“ u betonskim bočno postavljenim vertikalama kružne osnove.

I upravo ova zgrada krasi naslovnu stranu knjige „Ka konkretnoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji od 1948. do 1980”, koja je izašla kao katalog izložbe održane u muzeju MOMA od jula 2018. do januara 2019.

Posebno zanimljivi i originalni detalji na savremenoj arhitekturi predstavljaju oslikavanje fasada. Slikar Lazar Vujaklija uradio je murale na betonskim fasadama prizemlja stambenog dela zgrade 1979. godine.

I ovde su vidljivi tragovi zanemarivanja, polomljenih betonskih i keramičkih ploča, trave koja raste iz pukotina, grafita, objekata u njenom prizemlju koji remete njen izgled. Ali ovu zgradu, koja je pod zaštitom države, posle prodaje poslovnog dela čeka renoviranje, pa se nadamo da će povratiti makar deo starog sjaja.

Zgrada poput Genexa, ali i mnogih drugih, poslednjih desetak godina su inspiracija mnogim umetnicima. I čest motiv na profilima društvenih mreža milenijalaca i generacije Z. One su deo tura mnogobrojnih turista iz sveta koji obilaze Beograd i žele da vide SIV, Muzej Jugoslavije, novobeogradske blokove, Rudo ili Bazen 25. maj.

Kada govorimo o brutalizmu, zgrada Opštine Novi Beograd smatra se prvom građevinom kod koje su u tadašnjoj Jugoslaviji bili uočljivi nagoveštaji brutalističke estetike.

Inspiracija arhitektama Stojanu Maksimoviću i Branislavu Jovinu bile su zgrade u sličnom stilu koje su građene u Japanu i Brazilu. Naravno, namera autora ove zgrade nije bila da naprave brutalističku građevinu, već da korišćenjem grubog betona naprave funkcionalnu zgradu. I u tome su uspeli.

Tako su na ovim prostorima i nicale javne građevine u čijoj gradnji je korišćen beton, a čija je osnovna karakteristika bila da budu pristupačne onima koji u njima rade ili borave.

Vrlo brzo je ovakav stil gradnje, inspirisan zgradama podignutim u Braziliji i indijskom Čandigaru, postao dominantan na Novom Beogradu. Vrlo brzo posle početka izgradnje iz socrealističke arhitekture prešlo se na metode slobodne gradnje po meri čoveka, čuvenu metodu još čuvenijeg Le Krozbijea.

O tome smo već pisali u ranijoj Samsung šetnji kroz novobeogradske blokove koji su postali simbol beogradskog brutalizma.

A šta je brutalizam? To je pravac moderne arhitekture nastao nakon Drugog svetskog rata i potiče iz francuskog jezika. Opisuje kabast i grub beton. U nekadašnjoj Jugoslaviji vezivala se za masovnu gradnju, a u fokusu je bila praktičnost i funkcionalnost.

Deset meseci pre otvaranja čuvene izložbe u Muzeju MOMA, posle zatvaranja zbog renoviranja koje je trajalo neverovatnih 10 godina, otvoren je Muzej savremene umetnosti, prvi objekat u Beogradu koji je namenski građen kao muzej.

Smešten u predivnom parku koji je u prethodnim godinama renoviran i sređen, u blizini ušća Save u Dunav, ovaj Muzej je u prethodnim godinama bio domaćin brojnim značajnim izložbama, od kojih je svakako najznačajnija velika retrospektivna izložba „Čistač“ Marine Abramović, najznačajnije žive umetnice na ovim prostorima.

Zgrada Muzeja savreme je autorsko delo arhitekata Ivana Antića i Ivanke Raspopović, a sama zgrada je građena od 1961. do 1965. godine. I ova zgrada je bila prepuštena „zubu“ vremena, naročito posle 1999. godine kada su, kao posledica bombardovanja Poslovnog centra Ušće, na zgradi muzeja stakla popucala, a potom su propale i sve instalacije, pa je renoviranje bilo neophodno.

Ova zgrada svojim konceptom unutrašnjeg prostora i vezivanjem za eksterijer predstavlja orginalno arhitektonsko rešenje koje zadovoljava osnovne muzeološke standarde i svrstava se među zanimljive primere muzejske arhitekture u svetu. U parku skulpture, koji okružuje Muzej, nalaze sa dela najznačajnijih jugoslovenskih vajara 20. veka, a ovaj park je nedavno postao bogatiji za skulpturu Mrđana Bajića.

Zgradu sačinjava šest kubusa sasečenih uglova, zidovi su obloženi belim mermernim pločama, delimično u staklu, a staklom su prekrivene i nagnute krovne površine.

Ono što je vrlo važna karakteristika muzeja je unutrašnji prostor, bez vertikalnih pregrada i koridora, koji je podeljen na pet povezanih izložbenih nivoa koji se, gotovo, prelivaju jedan u drugi, čime je uspešno sprovedeno integrisanje prostora različitih visina u jedinstvenu celinu.

Iskoristite ove prolećne dane da posetite Muzej, gde su u toku dve izložbe. Prva je „Iskonsko u modernom“ vajarke Olge Jančić, koja je stvarala punih šest decenija, a druga je „Grad: mesto identiteta“, na kojoj publika može videti deo muzejske kolekcije.

Sa druge strane reke, u neposrednoj blizini Ušča ali na Dunavu, izgrađen je Sportski centar „Milan Gale Muškatirović“, nekada „25.maj“. Ova zgrada, koja je pravljena za Prvo svetsko prvenstvo u sportovima na vodi, čiji je Beograd bio domaćin pre tačno 50 godina, predstavlja istinsko remek-delo tog vremena.

Napravljen kao simbol vere u budućnost i sportski duh i ovaj objekat se suočavao sa brojnim problemima i propadanje, ali je opstao i ostao jedan od simbola Dorćola, Beograda i sporta, posebno sportova u vodi.

Ova zgrada delo je jednog od najznačajnijih srpskih arhitekata Ivana Antića. „Dužnost je nas arhitekata da napravimo zgradu koja neće štrčati u ambijentu, koja će biti lepa, koja će uz sve to da sadrži meru, podsvesnu dozu ugrađenih normi i ljubav prema gradu u kome ste rođeni i gde ste odrasli“. Ovako je Antić govorio o svojim delima.

I to je upravo najbolji opis ovog prelepog objekta uz samu obalu Dunava. Krov hale ovog objekta izgrađenog od betona predstavlja moćna jedra, zategnuta pod naletom beogradske košave. Ovaj velelepni objekat predstavlja prvi, dragoceni izlazak Beograda na svoje reke.