Cerak Vinogradi: Vrhunski arhitektonski poduhvat na rubu šume

Ulice jasenova, lipa, crvenih hrastova, platana, borova… Ovi nazivi više su nego samo melodični – oni neposredno oslikavaju nameru graditelja da samosvojni gradić na brdu iznad Beograda bude ujedno i prostor udobnog stanovanja i sasvim očuvane prirode. Stambeni kompleks Cerak Vingoradi predstavlja novinu u domaćoj graditeljskoj praksi krajem sedamdesetih godina prošlog veka, a i do danas se ne mogu naći primeri naselja koji se na sličan način odnose prema korišćenju zajedničkih prostora.

Savremeni stručnjaci ovakav tip gradnje zovu vrhuncem arhitekture stanovanja, a u pitanju je naselje koje je sasvim sigurno važna kulturna baština socijalističke Jugoslavije. Kao takvog ga je prepoznala i Vlada republike Srbije 2019. godine proglasivši ga prvim stambenim kompleksom – kulturnim dobrom, ali i muzej MoMa u Njujorku koji je nedavno zvanično uvrstio Cerak Vinograde u svoju stalnu postavku.

Privatna arhiva Marušića

Zapadna padina Beograda smeštena između zelenog masiva Košutnjaka, priobalja Save i gustih krošnji Ade Ciganlije bila je domaćin gomili neobrađene zemlje i tek nekoliko njiva 1979. godine. Nekadašnji vinogradi postojali su samo u tragovima kada su se pobednici arhitektonsko-urbanističkog konkursa, bračni par Darko i Milenija Marušić i Nedeljko Borovnica našli na ovoj lokaciji. Gusta cerova šuma koja je nekad zauzimala čitavu zonu opstala je samo u vidu jednog cerovog drveta. Njegov požuteli list danas stoji uramljen u staklu u birou Institita za arhitekturu i urbanizam, simbolično čuvajući uspomenu na projekat koji je ostao zapamćen kao jedinstven u istoriji modernog urbanizma Jugoslavije.

Od samog početka projektovanja ovaj prostor je zamišljen kao svojevrsni nastavak Košutnjačke šume, radije nego njena nagla civilizacijska granica.

Integrisati raznovrsno rastinje i neometano propustiti vetar kroz mesto predviđeno za gradnju 3650 stambenih jedinica, a pritom se voditi vanvremenskim odrednicama udobnog stanovanja, bio je neverovatan izazov za idejne tvorce naselja.

Oni su uoči početka gradnje dobili nalog da se zajedno sa čitavom opremom – pa i stolovima, stolicama i lampama – presele vojnim kamionima na periferiju glavnog grada gde će na licu mesta razvijati svoju zamisao. Gotovo deset godina ovaj gradilišni „kamp“ funkcionisao je kao zajednica sa svim svojim obeležjima; postojala je i baraka u kojoj su se održavala slavlja, proslave Novih godina i rođendana. Deo ove zajednice bili su i budući stanari koji su redovno posećivali naselje tokom gradnje. Deca su crtala izmaštane stanove u kojima će provesti detinjstvo i poklanjala ih arhitektama koji ih i danas čuvaju. Koliko je odnos sa prirodom bio važan svedoči i Milenija Marušić, prisećajući se da se već tada među stanarima vodila živa rasprava o vrsti sadnica u žardinjerama koje će se najbolje slagati sa karakterističnom crvenom opekom na ceračkim zgradama.

Danas se u okviru naselja može izbrojati oko četrdeset vrsti drveća, ali i bezbroj šarenih žardinjera i zeljastih sadnica na javnim i privatnim površinama. Nakon ulaska u naselje kroz parking ili ulicu, te prolaska kroz zelene „hodnike“ između zgrada, gotovo sigurno izbijate na neko od zajedničkih dvorišta. Ljudi poslednje dane jeseni provode na svojim terasama i u centralnom naseljskom parku, koji su njegovi graditelji zamislili kao „koridor provetravanja“ čitavog predela. Šetajući ulicom Kestenova, pada mi na pamet komentar zbunjenog stanovnika Cerak Vinograda koji sam pročitala ispod jednog teksta o ovom naselju: „Gledam da brišem odavde – ovo je napravljeno za ljude koji su ljubitelji držanja cveća i ima dosta čudnih. Dakle, za zaludne“. Dozvoljavam da me ova rečenica zabavi na kratko, dok gledam ženu u kućnoj haljini koja, naslonjena na rastinjem obraslu ogradu terase, deluje kao da izvire iz drugog ekosistema. Čini se sasvim logično da je sledeća stvar koju vidim velelepni naziv na (takođe) zelenoj banderi: „Ulica kedrova“.

Ovi nazivi činili su se najlogičnijima i projektantima naselja kada im je početkom osamdesetih saopšteno da će njihove ulice dobiti nazive po narodnim herojima. Hitro su napisali jedno obrazloženje i poslali ga Komisiji za nazive ulica. Naselje je nastajalo uz ogromnu želju da se njegove prirodne odlike afirmišu, a umesto zatečene kulture ili lokalne tradicije, sama priroda bila je jedina komponenta koja je odredila njegov oblik. Zbog toga nije postojalo ništa smislenije nego stanarima obezbediti šumu, te u skladu sa tim imenovati zajedničke javne površine. Kada se komisija usaglasila sa ovim predlogom, širom naselja posađene su odrasle sadnice stare 15 godina, a ulice su nazvane po drveću koje su Ceračani od prvog dana mogli da dodirnu sa svojih prozora.

Sami stanovi su građeni u skladu sa idejom o negovanju veze za okruženjem; svaki ima, pored ekonomske, i jednu veću lođu koja se proteže duž cele dnevne sobe, tako da je zajednički prostor unutar stana na izvestan način nastavak prirodnog okruženja. Ova logika vidljiva je i u načinu na koji su zamišljeni obrazovni objekti unutar stambenog kompleksa. Poštovanje prirode i navikavanje najmlađih stanovnika Cerak Vinograda na brojno rastinje počinje već u vrtiću Plava Ptica (koji je pre par godina nagrađen Aprilskom nagradom grada Beograda) i nastavlja se u osnovnoj školi „Ujedinjene nacije“. Svaka učionica ima izlaz na dvorište i zasebnu, letnju učionicu, koja se nalazi pod celodnevnim hladom zahvaljujući visokom drveću koje okružuje objekte.

Humano naselje pravljeno po meri čoveka pre četiri decenije predstavljalo je krajnju periferiju Beograda do koje je saobraćala samo jedna autobuska linija, tako da je trebalo namiriti potrebe stanovnika i osmisliti jednu samodovoljnu zajednicu. Osim obrazovnih institucija, u naselju postoje i zanatske radnje, prodavnice, ugostiteljski objekti i velelepno zdanje Vojnomedicinskog centra na severnoj strani Cerak Vinograda. Jedan od tih objekata je i mesna zajednica, danas nažalost sasvim devastirana. U njenim prostorijama su se nekada odvijala slavlja, ali i sednice stanara, neretko uz prisustvo bračnog para Marušić u ulozi savetodavaca i, u pojedinim slučajevima, čak prijatelja sa brojnim stanarima.

Sposobni da direktno utiču na ponudu raznovrsnih aktivnosti, kao i na sam izgled naselja, Ceračani su se od samih začetaka ove zajednice odnosili prema čitavom prostoru kao makro celini, umesto prema sopstvenim stanovima kao prema mikro lokacijama.

Posebnu ulogu u negovanju zajedničkog imaju centri susedstva, četiri različito raspoređene površine unutar stambenog kompleksa. Ovde su se odvijajale razne aktivnosti, od kurseva stranih jezika i škole baleta, do sastanaka kluba šahista i kluba penzionera. Šetnjom oko ovih objekata, ali i kroz čitavo naselje, slučajni prolaznici i stanovnici večito će biti usmeravani ka korišćenju zajedničkih objekata i zelenih regija. Kultura življenja unutar naselja diktirana je i usmeravanjem kretanja. Ako posetite Cerak Vinograde u časovima kada se čuje zvono za poslednji čas, u hodnicima naselja ćete naleteti na roditelje sa decom, koji do kuće prolaze okruženi pošumljenim predelima, žbunjem i travnatim površinama. Starijim građanima i porodicama sa dečijim kolicima ovo kretanje je olakšano time što između zgrada nema nijednog stepenika, već su “hodnici” čitavom svojom dužinom ravni. Na njima su ponegde strateški raspoređene i stolice, na kojima sede obućari, ugostitelji i frizerke, inače svi stanovnici upravo ovog naselja. Oni pričaju ili se šetkaju oko svojih lokala ukrašenih prepoznatljivom tipografijom. Bake sede u centru naseljskog parka, lokaciji koju lokalno stanovništvo naziva „vazdušnom banjom“, koristeći ga baš onako kako su graditelji i predvideli, pa sa uživanjem udišu nalete vazduha koji dolaze iz okolnih šuma, ali i samog parka. Deca igraju fudbal ili košarku na terenima raspoređenim po naselju, ljudi šetaju pse, čitaju, vraćaju se iz prodavnice ili šetnje…

Usmeravanje ka zajedničkom kretanju koje oblikuje naselje može se posmatrati i kao manifestacija društvenog uređenja u fizičkom prostoru, kao što su to prepoznali kustosi MoMe. Obrazloženje njihovog stručnog tima posebno se obraća upravo ovoj kulturi življenja i aktivnostima unutar naselja. Kvalitetno ozelenjene ambijentalne celine i planiranje odgovarajućih pratećih sadržaja podižu kvalitet života stanovnika, te je naselje upravo zato bilo izloženo u odeljku o svakodnevnom životu ljudi. Prvobitno predstavljeno u okviru izložbe pod naslovom „Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji 1848-1980“, Cerak Vinogradi stoji uz naselja kakvo je i novobeogradski Blok 23 (koji je kasnije takođe uvršten u stalnu postavku), i koji je građen u istom vremenskom periodu.

U to vreme su se širom regiona gradili stambeni kompleksi od betona, najviše zbog velike migracije stanovništva ka gradovima, te su nastajala naselja koja su „manifestacija radikalne različitosti, hibridnosti i idealizma“ koji su  „karakterisalii Jugoslaviju kao državu“. (A o možda najčuvenijem od njih, Splitu 3, napisao je tekst Tomislav Marcijuš). Međutim, taj beton je, prema Mileniji Marušić, pre svega nužni materijal od kojeg je napravljena ljuštura, a tek onda polazna tačka za analizu socio-političkog konteksta u kojem su naselja nastajala. Ono što se nalazi iznutra je „meko, nežno, transparentno i prilagodljivo čoveku“. Ovaj „nežni“ kvalitet vizuelno je između ostalog prikazao Nebojša Jamasaki Vukelić u svojoj izložbi koja je ranije ove godine bila predstavljena u galeriji X vitamin.

Kao jedinstven projekat (ili kako ga Milenija Marušić do danas zove: poduhvat), a pre svega zbog svog odnosa ka unutrašnjoj organizaciji pre nego spoljašnjem izgledu fasada, naselje Cerak Vinogradi ovekovečeno je mnogim priznanjima: projektanti su dobitnici dve nagrade grada Beograda: Oktobarske (1981.) i Aprilske (2012.), a nekoliko godina kasnije i Velike nagrade Saveza arhitekata Srbije za životno delo. Autentičan izgled naselja potvrđen je i kada je proglašeno za kulturno dobro – status koji sa sobom nosi izvesnu dozu odgovornosti za njegove stanare koji nisu uvek brinuli o zajedničkom prostoru na odgovarajući način. Iako je pojava kioska i komercijalnih objekata sasvim izbegnuta, bezmali broj samovoljnih intervencija na fasadama i prisvajanje zajedničkih prostora često su prijavljivani, a poslednju takvu prijavu Milenija je prosledila pre nekoliko dana. Nažalost, nadležne institucije nisu uvek uvažavale zamerke građana. Titula koju je Vlada Republike Srbije dodelila ne bi trebalo da je samo simboličnog karaktera, stoga Ceračani imaju pravo da očekuju da se neko pobrine i o revitalizaciji i restauraciji partera i fasada, kao i o održavanju zelenila. U junu prošle godine, poslat je i zvaničan dokument – Predlog razvojne strategije čija je autorka upravo Milenija Marušić, koji je konkretizovao potrebne intervencije u prostoru, a koji istovremeno predstavlja kulminaciju njene višedecenijske brige o Ceraku.

Ovo bi, osim fizičkog renoviranja prostora, značilo i vraćanje naselja sebi i razmatranje toga šta bi se moglo događati u prostorima centara susedstva koji su danas u najvećoj meri neiskorišćeni. Neki od predloga stanara uključuju različite kulturne sadržaje, dramske programe i vizitorski centar. Jedan od samo dva druga stambena kompleksa-kulturna dobra na području našeg kontinenta je i Barbiken u Londonu, građen u istom vremenskom periodu. Nadležni su se potrudili da, iz nekadašnjeg geta, prostrano naselje bude tranformisano u vodeći umetnički i kulturni distrikt u glavnom gradu, gde posebnu ulogu igra upravo karakteristična betonska arhitektura. Na sličan način, udruženi nadležni organi i stanovnici Cerak Vinograda, dobili su podstrek da sa pojačanom pažnjom i odgovornošći brinu o ljušturama od crvene i žute opeke, ne bi li se potom obnovila i njihova unutrašnja „mekoća“ koja stvara zajednicu.