Nemačka propaganda

Reč propaganda potiče iz latinskog jezika, označava širenje ili rasprostiranje. U praksi označava osmišljeno kreiranje i plasiranje određenih informacija sa ciljem da utiče na određenu grupu ljudi, njihovu percepciju i mišljenje. U opštem smislu možemo je definisati kao bilo koju vrstu komunikacije gde dominatna društvena grupa utiče na svest pojedinca, grupe ili naroda govorom, pismom, simbolima ili slikama. Ona utiče na nesvesni deo ljudskog mozga i manipuliše emocijama u cilju stvaranja određene percepcije ili menjanja iste. Potiče iz katolicizma i u tom smislu dogmatične je prirode. Stoga, njena upotreba u ratne svrhe je razumljiva.

Neposredno nakon okupacije Srbije 1941. godine osnovano je propagandno odeljenje “Jugositok” koje je činilo sedam sekcija. Bavilo se delovanjem svih medija koji su u to vreme postojali – štampom, fotografijom, radijom i filmom. Takođe, nemačkoj komandi u Srbiji ispostavljen je dokument “Rad propagande na Balkanu”. Glavni cilj nemačke propagande bio je da se zastraši narod i tako spreči svaki oblik bunta usmerenog ka okupatoru. Od srpskog stanovništva očekivalo se da prihvati nemačku vladavinu kao jedinu opciju i najbolje rešenje za “bezizlaznu” situaciju u kojoj se Srbija nalazi. Uz navedeno, nemačka propaganda se na globalnom nivou sistematski borila protiv boljševizma, jevrejstva, Velike Britanije i SAD-a pokušavajući da ih svrsta pod jedan pojam ultimativnog neprijatelja čitavog čovecanstva, a sa druge strane sebe pozicionira kao nekakvo dobro za čovečanstvo.

Mali narodi

Plakati kao istorijska dokumenta govore nam i o suštini nacističke ideologije o kojoj saznajemo na primeru okupacije Srbije. Kroz pomenute istorijske izvore može se opaziti ideja nemačkog novog poretka koju danas poznajemo. Na plakatima često se pominju reči “mali narodi” i “male države” što direktno govori o ideji grossraum-a (velikog prostora), odnosno o nemačkom novom poretku gde se nemačka država nalazi u centru okružena pomoćnim narodima. Početak rata predstavljen je kao nacionalni praznik svih “malih” naroda (ujedno i Srbije), koji se pozivaju na saradnju pri izgradnji nove Evopre. Jedino tako svet će konačno biti oslobođen od boljševizma i jevrejstva (dva najveća svetska zla).

Neretko se upotrebljava fraza “od tebe zavisi Srbine” kojom se pruža prividna mogućnost izbora gde u stvari izbor ne postoji – nužno je prihvatiti Nemce kao uzvišene, jer Nemačka “zna put”. Svi ljudi trebalo bi da slušaju zapovesti, slede pravila, misle i rade šta im neko drugi naredi, što je za cilj imalo degradiranje ličnost svakog pojedinca i stvaranje poslušne mase koja će služiti Nemačkoj. Na osnovu propagadnih poruka, isticanih na obaveštenjima poput “dovoljna ishrana i udobno ukonačenje”, 80.000 Srba za vreme rata otišlo je da radi u Nemačku. Pored delotvornosti na osnovu brojke možemo pretpostaviti nivo siromaštva i stanja svesti koje je vladalo u Srbiji.

Nemački ratni plakat

Plakati nam omogućavaju uvid u tok rata u Srbiji gde se nemački vojni i ideološki ciljevi mogu uspešno prepoznati. Opšti utisak koji se stiče o celokupnom nemačkom ratnom propagandnom štampanom materijalu jeste stvaranje relacija između Nemačke kao prijatelja srpskog naroda, SSSR-a kao neprijatelja istog, i saveznika kao učesnika u svetskom ratu koji nikako ne mogu, niti žele da pomognu Srbiji jer su njima u interesu samo sopstveni ratni ciljevi. Na ovu opštu sliku nadovezuje se lokalna situacija odnosno borba i suzbijanje svih oblika otpora (komunističkog i četničkog pokreta). Takođe, kroz plakate  možemo razumeti tok rata, kako na svetskom, tako i lokalnom nivou, jer česte su se teme odnosile na tekuće događaje.

Reči i fraze koje se često upotrebljavaju: “istrebiti”, “neman”, “biti kažnjen najbrutalnijim sredstvima”, “smrviti”, “legla zveri u ljudskom obliku”. Pored ovih surovih reči dominantan je i groteskni crtež jednostavanog kolorita sačinjenog uglavnom od crne i crvene boje. Česti su motivi kosturskih glava, krvi, goruće vatre i izdeformisanih ljudskih lica.

S obzirom da su većinu stanovništva u Srbiji činili seljaci razumljivo je da su oni oni bili najbitnija ciljna grupa propagande. Većinom neobrazovani, u stahu od gladi i nemaštine, pogodni za manipulaciju. Trebalo je uliti ljudima poverenje u okupatora – da neće biti gladni ukoliko poštuju pravila. To možemo posmatrati sa dve tačke gledišta. Prvenstveno, poslušnost u smislu da je većina ljudi fokusirana na rad (zemljoradnju) i na taj način bezopasna. Sa druge strane, u vidu stimulisanja nacionalizma, ali u kontekstu nemačke ideologije, u cilju menjanja odnosno kreiranja percepcije i stavova prema svetskom poretku. Uz pomoć senzacionalizma, koji je vrlo blizak današnjoj srpskoj žutoj štampi, izazivana je mržnja prema Jevrejima, komunistima i demokratiji. U prilog pojavi senzacionalizma – jedan od naslova o Draži Mihaloviću glasi “orgija i pijanči dok narod gladuje”. Komunisti se nazivaju banditima, gangsterima i izmetom.

Na plakatima je često prisutan motiv srpskog seljaka. Ne izostaje pozivanje na nacionalna osećanja, manipulacija istorijom i tradicijom –  pominjanje kosovske bitke, davno zaboravljenog srpskog junaštva, Boga, časti…

Antisemitizam jedan je od ključnih elemenata ideologije Rajha, a samim tim i čest motiv propagande. Antisemitizam je vezivni element svih usmerenijih ideja (nivoa propagande) – antikomunizma, borbe protiv britanskog kapitalizma, kolonijalnog poretka, pa čak i borbe protiv srpskih komunista i četnika. Možemo prepoznati jedan skelet odnosno logiku po kojoj je krojena čitava propaganda zasnovana na Hitlerovoj podeli na “dobro” (arijevska rasa) i zlo (Jevreji). Jevreji su na plakatima prikazani kao pohlepni uz prisustvo sa zlata, različitih dragocenosti, novca u cilju propagiranja pojma internacionalnog jevrejstva i jevrejske svetske zavere.

Antisovjetska i antikomunistička propaganda

Antisovjetska i antikomunistička propaganda bile su najzastupljenije i najagresivnije u Srbiji za vreme okupacije. Razlog tome bila je objektivna pretnja SSSR-a da pobedi Nemačku u ratu. Takođe, u Srbiji se proširila komunistička misao, te nastaju partizanski odredi koji su, zajedno sa četnicima, predstavljali realnu pretnju okupatoru. Trebalo je potisnuti tradicionalnu veru u Rusiju koja je verovatno pružala motivaciju pri borbama sa okupatorom. Na početku rata bile su zastupljene uopštene antikomunističke poruke. Kasnije bivaju znatno preciznije, primenjene na specifičnosti komunizma u Srbiji i tekuće događaje.

Česta su poređenja Nemačke i SSSR-a, otvoreno je govoreno o Sovjetskom savezu kao “dostojnom” neprijatelju. Poređenja radi, Čerčil i Ruzvelt na propagandnim plakatima su ismevani i nipodaštavani (Ruzvelt prikazan kao petao, Čerčil najčešće pijan) dok je Staljin tertian kao nešto čega se treba plašiti. Kreirana je analogija ove dve sile, gde je Nemačka tretirana kao dobro, a Sovjetski savez kao iskonsko zlo. Nemački vojnik prikazivan je uredan, spreman da se bori, opremljen modernom vojnom opremom dok je sovjetski vojnik prikazan kao zločinac, bandit koji sa sobom nosi smrt i uništenje.

Lokalna antikomunistička propaganda prisutnija je na obaveštenjima nego na plakatima sa likovnim rešenjem iz prostog razloga što je imala za cilj da spreči komunističke pobune zastrašivanjem, konkretnim informacijama i činovima. Najčešći naslovi takvih plakata su naređenje, naredba, opomena, saopštenje, objava, obznana. Jedan deo obaveštenja odnosi se na spiskove streljanih lica pri odmazdama (za jednog ubijenog nemačkog vojnika streljano je stotinu Srba). Većina takvih obaveštenja ima isto propagandno značenje. Motiv poslušnosti u smislu poštovanja reda i rada, a druga premisa je nedostatak milosti za one koji same sebe stavljaju iznad zakona u smislu da je to direktno njihova odgovornost.

Nemačka propaganda potpada pod takozvanu crnu propagandu koja je zasnovana na lažnim premisama, a samim tim i neistinitim zaključcima koji se iz nje izvode. Kada se osvrnem na sadržaj svih plakata i obaveštenja koje sam prilike da vidim glavni utisak jeste svojevrsna protivrečnost koja se razvija hronološki. Kako se rat bližio kraju, odosno kako je poraz Nemačke bio izvesniji, primećuje se iščezavanje svake logike koja je do nekog trenutka uspešno konstruisana.

Nemački ratni plakat težio je da stvori jednostavnu sliku Drugog svetskog rata. Banalnim prikazima dobra i zla primećuje se pokušaj umanjivanja kompleksnosti svetske situacije. Propaganda, namenjena masi, težila je da sistematski kreiran rat prikaže crno-belo služeći se najbanalnijim sredstvima radi ostvarivanja efekta straha i poslušnosti.